Γράφει ο Ηλίας Τουτούνης
Αυτά χρησιμοποιούνται δια τον εκφοβισμό των αγρίων ζώων και των πτηνών, τα οποία εισβάλουν στις καλλιέργειες, στους στάβλους, στα κοτέτσια και πολλές φορές στις αυλές των χωρικών. Μετά από την κατασκευή τους τοποθετούνται στους ανάλογους και επιλεγμένους χώρους και συμβάλλουν στην απέλπιδα προσπάθεια των ανθρώπων, για καλή σοδειά, από την επιδρομή των επιζήμιων αγρίων πτηνών και προφύλαξη των μικρόσωμων οικόσιτων ζώων και πουλερικών, από άγρια σαρκοβόρα πτηνά και ζώα.
Τοποθετημένα με πλήρη γνώση και επιμέλεια, ως άγρυπνοι φρουροί, στέκουν σ’ επιλεγμένα σημεία χωραφιού ή του στάβλου, παράξενες φιγούρες, είναι το φόβητρο κάθε ιπτάμενου ή επίγειου εισβολέα που επιβουλεύεται τον καρπό της σποράς, τη νέα βλάστηση, τον ανθό του δέντρου, και το απαραίτητο κρέας και αυγά οικόσιτων πτηνών και πολλές φορές των μικρόσωμων ζώων.
Άψογοι και αγόγγυστοι συνεργάτες και βοηθοί στην δούλεψη των ανθρώπων της υπαίθρου. Στηριγμένα σε πασσάλους ή στους φράχτες των χωραφιών και όπου αλλού βολεύει, τα σκιάχτρα, ένα άψυχο σώμα από διάφορα υλικά και παραγεμισμένο με άχυρο, πριονίδι, σανό, κουρέλια, με φύλλα δένδρων, με νάιλον και με στητό παράστημα ως άγρυπνοι φρουροί «παντός καιρού», υπερασπίζονται σθεναρά το μόχθο αυτών που τα κατασκεύασαν και τα τίμησαν με την επιλογή τους.
Ντυμένα με παλιά αποφόρια σκουτιά, κουρέλια παλιοπάπουτσα και καπέλα παριστάνουν τις «μπαμπούλες» στα σπουργίτια, ή σ’ άλλα μεγαλύτερα πουλιά, στις αλεπούδες, στα κουνάβια, στους ασβούς, στα τσακάλια και στους λύκους.
Ξεχωριστή κατηγορία σκιάχτρων αποτελούν αυτά που βρίσκονται σε μικρές κτηνοτροφικές μονάδες (μαντριά), στα κοτέτσια στις παρυφές, ή και έξω από τα χωριά. Συνήθως στους χώρους αυτούς υπάρχουν και κοτέτσια με πουλερικά, τα οποία δέχονται τις ανελέητες επιθέσεις από τα πιο άτιμα και πονηρά πουλιά, όπως χαρακτηρίζουν οι ντόπιοι χωρικοί τις καρακάξες. Αυτά τα παμπόνηρα πουλιά, επιτίθενται και καταστρέφουν τρώγοντας αυγά, και μικρά πουλιά προκαλώντας, ταυτόχρονα, μεγάλη αναστάτωση στο κοτέτσι και ζημιά στο κοπάδι.
Τοποθετημένα με πλήρη γνώση και επιμέλεια, ως άγρυπνοι φρουροί, στέκουν σ’ επιλεγμένα σημεία χωραφιού ή του στάβλου, παράξενες φιγούρες, είναι το φόβητρο κάθε ιπτάμενου ή επίγειου εισβολέα που επιβουλεύεται τον καρπό της σποράς, τη νέα βλάστηση, τον ανθό του δέντρου, και το απαραίτητο κρέας και αυγά οικόσιτων πτηνών και πολλές φορές των μικρόσωμων ζώων.
Άψογοι και αγόγγυστοι συνεργάτες και βοηθοί στην δούλεψη των ανθρώπων της υπαίθρου. Στηριγμένα σε πασσάλους ή στους φράχτες των χωραφιών και όπου αλλού βολεύει, τα σκιάχτρα, ένα άψυχο σώμα από διάφορα υλικά και παραγεμισμένο με άχυρο, πριονίδι, σανό, κουρέλια, με φύλλα δένδρων, με νάιλον και με στητό παράστημα ως άγρυπνοι φρουροί «παντός καιρού», υπερασπίζονται σθεναρά το μόχθο αυτών που τα κατασκεύασαν και τα τίμησαν με την επιλογή τους.
Ντυμένα με παλιά αποφόρια σκουτιά, κουρέλια παλιοπάπουτσα και καπέλα παριστάνουν τις «μπαμπούλες» στα σπουργίτια, ή σ’ άλλα μεγαλύτερα πουλιά, στις αλεπούδες, στα κουνάβια, στους ασβούς, στα τσακάλια και στους λύκους.
Ξεχωριστή κατηγορία σκιάχτρων αποτελούν αυτά που βρίσκονται σε μικρές κτηνοτροφικές μονάδες (μαντριά), στα κοτέτσια στις παρυφές, ή και έξω από τα χωριά. Συνήθως στους χώρους αυτούς υπάρχουν και κοτέτσια με πουλερικά, τα οποία δέχονται τις ανελέητες επιθέσεις από τα πιο άτιμα και πονηρά πουλιά, όπως χαρακτηρίζουν οι ντόπιοι χωρικοί τις καρακάξες. Αυτά τα παμπόνηρα πουλιά, επιτίθενται και καταστρέφουν τρώγοντας αυγά, και μικρά πουλιά προκαλώντας, ταυτόχρονα, μεγάλη αναστάτωση στο κοτέτσι και ζημιά στο κοπάδι.
Η κατασκευή τους δεν χρήζει κάποιας ιδιαίτερης τέχνης και σκληρής εργασίας. Ο κατασκευαστής απλά παίρνει ένα παλιό παντελόνι και ένα μπλουζάκι, με μανίκια και αφού δέσει το κάτω μέρος από τα μπατζάκια και τα μανίκια, τότε αρχίζει να τα γεμίζει με άχυρα, σανό πριονίδι κ.λπ. Όσο περισσότερο τα πιέσει να χωρέσει περισσότερα άχυρα, τόσο πιο σταθερό θα είναι το σκιάχτρο. Έπειτα στο παντελόνι τρυπώνει δυο- τρία ξύλα ή καλάμια σε σχήμα (χ) που να φθάνουν μέχρι το κάτω μέρος στα μπατζάκια και περισσεύον στο ύψος, ώστε να φθάσουν μέχρι τους υποτιθέμενους όμως του σκιάχτρου. Έπειτα τοποθετεί και το μπλουζάκι επάνω και το στηρίζει στα καλάμια που προεξέχουν και συνέχει με σπάγκο ή σύρμα τα ενώνει για ασφάλεια. Επίσης τα κεφάλια τα κατασκεύαζαν με κάλτσα χοντρή ή καλσόν ή από παλιά τρύπια τσαντήλα τυριού, ή οτιδήποτε άλλο είχαν. Στην συνέχεια με τον ίδιο τρόπο τρυπώνει ένα δυο καλάμια στο σώμα του σκιάχτρου και το μέρος του καλαμιού που περισσεύει τρύπωναν το κεφάλι και το στερέωναν επάνω στο μπλουζάκι, του φορούσαν παπούτσια, καπέλο και έπειτα τα στερέωναν εκεί που επιθυμούσαν, αφού τα στερέωναν.
Ακούνητα, αμίλητα, αγέλαστα όπως οι φρουροί της Προεδρικής Φρουράς, χωρίς να εκπέμπουν τον παραμικρό ήχο, άλλοτε με βλοσυρό, αυστηρό ύφος, άλλοτε με γαλήνιο και απλανές, τρομάζουν τον ανεπιθύμητο επισκέπτη μόνο και μόνο με την παρουσία τους.
Μοναδική κίνηση επάνω τους είναι αυτή που προκαλείται με το περαστικό αεράκι, το οποίο παρασύρει μαζί του τα μανίκια και τα κάνει να αιωρούνται δίνοντάς τους ψευδαίσθηση ζωής. Όταν όμως το σκιάχτρο είναι όλο κι όλο ένα πουκάμισο αδειανό, τότε ο αέρας το κάνει να πάλλεται αδιάκοπα, το κάνει να τρέμει σύγκορμο, ως μια χορευτική σιλουέτα ελκυστική στο ανθρώπινο μάτι, μα απωθητική για όσους καραδοκούν και επιβουλεύονται τους ιερούς καρπούς της γης.
Τα περισσότερα σκιάχτρα, παραμένουν πιστά, πειθαρχημένα στο καθήκον τους που έχουν αναλάβει, στέκουν όρθια επί μήνες, ακόμη και χρόνια κι ας έχει αποπερατωθεί η ειδική αποστολή τους. Αγέρωχα, με παρατεταμένα χέρια, σε ένδειξη ετοιμότητας και άμεσης δράσης. Ωστόσο, κάποια απ’ αυτά, με τον χρόνο λυγίζουν, γέρνουν, διότι δεν αντέχουν την πολύμηνη αγρύπνια και σκοπιά. Σταδιακά τα ρούχα τους, ξεθωριάζουν, χαλαρώνουν τα χέρια τους, αλλάζουν στάση, ή ξαπλώνουν κατάχαμα να ξαποστάσουν, εγκαταλείποντας την σκοπιά τους, εξαντλημένα από τον χρόνο και την αμέλεια του ιδιοκτήτη.
Μοναδική κίνηση επάνω τους είναι αυτή που προκαλείται με το περαστικό αεράκι, το οποίο παρασύρει μαζί του τα μανίκια και τα κάνει να αιωρούνται δίνοντάς τους ψευδαίσθηση ζωής. Όταν όμως το σκιάχτρο είναι όλο κι όλο ένα πουκάμισο αδειανό, τότε ο αέρας το κάνει να πάλλεται αδιάκοπα, το κάνει να τρέμει σύγκορμο, ως μια χορευτική σιλουέτα ελκυστική στο ανθρώπινο μάτι, μα απωθητική για όσους καραδοκούν και επιβουλεύονται τους ιερούς καρπούς της γης.
Τα περισσότερα σκιάχτρα, παραμένουν πιστά, πειθαρχημένα στο καθήκον τους που έχουν αναλάβει, στέκουν όρθια επί μήνες, ακόμη και χρόνια κι ας έχει αποπερατωθεί η ειδική αποστολή τους. Αγέρωχα, με παρατεταμένα χέρια, σε ένδειξη ετοιμότητας και άμεσης δράσης. Ωστόσο, κάποια απ’ αυτά, με τον χρόνο λυγίζουν, γέρνουν, διότι δεν αντέχουν την πολύμηνη αγρύπνια και σκοπιά. Σταδιακά τα ρούχα τους, ξεθωριάζουν, χαλαρώνουν τα χέρια τους, αλλάζουν στάση, ή ξαπλώνουν κατάχαμα να ξαποστάσουν, εγκαταλείποντας την σκοπιά τους, εξαντλημένα από τον χρόνο και την αμέλεια του ιδιοκτήτη.
Οι ενδυματολογικές προτιμήσεις των σκιάχτρων ποικίλουν. Οι παλαιότεροι τα κατασκεύαζαν με ντόπιο ρουχισμό δίνοντας μια περίεργη όψη στο κατασκεύασμά τους ώστε να γίνεται πιο πειστική στον εκάστοτε εισβολέα. Σήμερα προτιμούν την κλασική αμφίεση, ενώ δεν υστερούν και οι σπορ εμφανίσεις. Ωστόσο οι γυναικείες φιγούρες κάνουν δειλά -δειλά και αυτές την εμφάνισή τους στον ανδροκρατούμενο αυτό χώρο, διεκδικώντας ισότιμη παρουσία.
Οι ρίζες των σκιάχτρων χάνονται στα βάθη των αιώνων και συναντώνται σε αρχαιοελληνικά θεατρικά κείμενα –κύρια στις αριστοφανικές κωμωδίες– συμβολίζοντας την αποτροπή, όπως στην «Ειρήνη», στους «Βατράχους» και στους «Αχαρνής». «Μορμολυκείον» ή «Μορμολύκειον» όπως αποκαλούσαν το σκιάχτρο οι αρχαίοι, που σήμαινε «φόβηχτρο» και που προέρχεται από τη Μορμώ, δαιμονικό, κακοποιό στοιχείο, που – με την προσωπίδα της – φοβέριζαν τα παιδιά.
Ανάλογος είναι ο συμβολισμός τους όταν συναντώνται σε νεότερα λογοτεχνικά, εικαστικά, μουσικά έργα, σε παιδικά παραμύθια, ενώ ο χαρακτήρας τους αλλάζει σε σύγχρονες καρναβαλικές εκδηλώσεις.
Η διαχρονική παρουσία των σκιάχτρων, ο ρόλος αλλά και ο συμβολισμός τους ενέπνευσαν τη λαϊκή και την καλλιτεχνική φαντασία. Αναφορές τους υπάρχουν σε αρχαιοελληνικά κείμενα («Ειρήνη» – «Θεσμοφοριάζουσες» – «Βάτραχοι»), ενώ αιώνες αργότερα τα συναντάμε ως σύνδεσμο παγανιστικών με χριστιανικές τελετές, αφού προσλαμβάνουν ανθρώπινες διαστάσεις σε έθιμα που σχετίζονται με την γονιμότητα της γης, μιας και για την ευφορία της έχουν συμβάλει καθοριστικά.
Στους νεότερους χρόνους, τα σκιάχτρα, εμφανίζονται σε παραδοσιακές καρναβαλικές εκδηλώσεις συνήθως με τη μορφή του κακού, αφού σκοπός τους είναι να τρομάξουν. Σκιάχτρα επίσης συναντάμε σε παραμύθια, τραγούδια, παιδικά παιχνίδια, σε φυσικά φαινόμενα όπως ο χιονάνθρωπος και σε θεατρικές παραστάσεις.
Σε εκδηλώσεις θρησκευτικές και αποκριάτικες το σκιάχτρο παίζει τον κυριότερο ρόλο, όπως κάψιμο του Ιούδα, του Καλικάτζαρου, του Διαβόλου, αναπαραστάσεις καρναβαλικών θεμάτων κ.λπ.
Παρά το γεγονός ότι τα παραδοσιακά σκιάχτρα, με τη μορφή ανθρώπινων ομοιωμάτων, συνεχίζουν να κυριαρχούν στην ύπαιθρο και να συμβολίζουν με την παρουσία τους τον αγροτικό βίο της χθεσινής αυτοκαταναλωτικής αλλά και εν πολλοίς της σημερινής τοπικής κοινωνίας. Τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται δειλά – δειλά νέες τεχνικές προστασίας της καλλιέργειας που και αυτές όμως παρουσιάζουν το δικό τους ενδιαφέρον.
Κατ’ αρχήν, διαφέρουν από τα παραδοσιακά σκιάχτρα ως προς τα υλικά, τη μορφή και τη τεχνική τους, παύουν να είναι ανθρωπόμορφα. Η «ανθρώπινη» φιγούρα που δέσποζε επί αιώνες στο χωράφι και απέτρεπε τον παντός είδους εχθρό, δίνει τη θέση της σε πιο σύνθετες κατασκευές. Τη θέση του ξύλου, του υφάσματος και του άχυρου, τείνουν να πάρουν το μέταλλο, το γυαλί και το πλαστικό. Παράλληλα έχουμε τη μεγάλη ανατροπή, αφού τη θέση του παραδοσιακού σκιάχτρου της προβιομηχανικής εποχής παίρνει η σύγχρονη τεχνολογία με τη μορφή της μηχανής.
Οι παράξενες αυτές ανθρωπόμορφες σιλουέτες, νομίζω ότι σε λίγα χρόνια ίσως δεν θα υπάρχουν πια. Τα δημιουργήματα αυτά, που αποτελούσαν στοιχείο του υλικού και πνευματικού λαϊκού μας πολιτισμού, δυστυχώς τείνουν να εξαφανισθούν παίρνοντας μαζί τους μια προαιώνια λαϊκή δημιουργία και έκφραση.
Οι ρίζες των σκιάχτρων χάνονται στα βάθη των αιώνων και συναντώνται σε αρχαιοελληνικά θεατρικά κείμενα –κύρια στις αριστοφανικές κωμωδίες– συμβολίζοντας την αποτροπή, όπως στην «Ειρήνη», στους «Βατράχους» και στους «Αχαρνής». «Μορμολυκείον» ή «Μορμολύκειον» όπως αποκαλούσαν το σκιάχτρο οι αρχαίοι, που σήμαινε «φόβηχτρο» και που προέρχεται από τη Μορμώ, δαιμονικό, κακοποιό στοιχείο, που – με την προσωπίδα της – φοβέριζαν τα παιδιά.
Ανάλογος είναι ο συμβολισμός τους όταν συναντώνται σε νεότερα λογοτεχνικά, εικαστικά, μουσικά έργα, σε παιδικά παραμύθια, ενώ ο χαρακτήρας τους αλλάζει σε σύγχρονες καρναβαλικές εκδηλώσεις.
Η διαχρονική παρουσία των σκιάχτρων, ο ρόλος αλλά και ο συμβολισμός τους ενέπνευσαν τη λαϊκή και την καλλιτεχνική φαντασία. Αναφορές τους υπάρχουν σε αρχαιοελληνικά κείμενα («Ειρήνη» – «Θεσμοφοριάζουσες» – «Βάτραχοι»), ενώ αιώνες αργότερα τα συναντάμε ως σύνδεσμο παγανιστικών με χριστιανικές τελετές, αφού προσλαμβάνουν ανθρώπινες διαστάσεις σε έθιμα που σχετίζονται με την γονιμότητα της γης, μιας και για την ευφορία της έχουν συμβάλει καθοριστικά.
Στους νεότερους χρόνους, τα σκιάχτρα, εμφανίζονται σε παραδοσιακές καρναβαλικές εκδηλώσεις συνήθως με τη μορφή του κακού, αφού σκοπός τους είναι να τρομάξουν. Σκιάχτρα επίσης συναντάμε σε παραμύθια, τραγούδια, παιδικά παιχνίδια, σε φυσικά φαινόμενα όπως ο χιονάνθρωπος και σε θεατρικές παραστάσεις.
Σε εκδηλώσεις θρησκευτικές και αποκριάτικες το σκιάχτρο παίζει τον κυριότερο ρόλο, όπως κάψιμο του Ιούδα, του Καλικάτζαρου, του Διαβόλου, αναπαραστάσεις καρναβαλικών θεμάτων κ.λπ.
Παρά το γεγονός ότι τα παραδοσιακά σκιάχτρα, με τη μορφή ανθρώπινων ομοιωμάτων, συνεχίζουν να κυριαρχούν στην ύπαιθρο και να συμβολίζουν με την παρουσία τους τον αγροτικό βίο της χθεσινής αυτοκαταναλωτικής αλλά και εν πολλοίς της σημερινής τοπικής κοινωνίας. Τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται δειλά – δειλά νέες τεχνικές προστασίας της καλλιέργειας που και αυτές όμως παρουσιάζουν το δικό τους ενδιαφέρον.
Κατ’ αρχήν, διαφέρουν από τα παραδοσιακά σκιάχτρα ως προς τα υλικά, τη μορφή και τη τεχνική τους, παύουν να είναι ανθρωπόμορφα. Η «ανθρώπινη» φιγούρα που δέσποζε επί αιώνες στο χωράφι και απέτρεπε τον παντός είδους εχθρό, δίνει τη θέση της σε πιο σύνθετες κατασκευές. Τη θέση του ξύλου, του υφάσματος και του άχυρου, τείνουν να πάρουν το μέταλλο, το γυαλί και το πλαστικό. Παράλληλα έχουμε τη μεγάλη ανατροπή, αφού τη θέση του παραδοσιακού σκιάχτρου της προβιομηχανικής εποχής παίρνει η σύγχρονη τεχνολογία με τη μορφή της μηχανής.
Οι παράξενες αυτές ανθρωπόμορφες σιλουέτες, νομίζω ότι σε λίγα χρόνια ίσως δεν θα υπάρχουν πια. Τα δημιουργήματα αυτά, που αποτελούσαν στοιχείο του υλικού και πνευματικού λαϊκού μας πολιτισμού, δυστυχώς τείνουν να εξαφανισθούν παίρνοντας μαζί τους μια προαιώνια λαϊκή δημιουργία και έκφραση.
Παροιμίες και παροιμιώδεις εκφράσεις που αναφέρονται στο σκιάχτρο:
Απού πάνου τ’ άστρα κι από κάτου τα σκιάχτρα!
Είδες το σκιάχτρο, φοβήθηκες, είδες τον δραγάτη, χέστηκες!
Εσύ με κάνεις σκιάχτρο κι εγώ θα σε φοβίζω!
Κάθε σκιάχτρο μοιάζει του αφεντικού του!
Κάλλιο σκιάχτρο στην στράτα μου, παρά δραγάτης στον οντά μου!
Κανένα σκιάχτρο δεν μοιάζει με άλλο!
Κατάντησε σαν σκιάχτρο!
Κοτσίλισε κι η καρακάξα το σκιάχτρο!
Μοιάζει σαν σκιάχτρο!
Όποιος φοβάται τον Θεό, σκιάχτρα φκιάνει!
Όπου υπάρχει φαΐ, στέκουνε τα σκιάχτρα!
Στέκεται σαν σκιάχτρο!
Το σκιάχτρο την πρώτη μέρα φοβίζει!
Χίλια σκιάχτρα, ένα μουρλό δεν φοβίζουν!
ΠΗΓΗ:www.antroni.gr
Απού πάνου τ’ άστρα κι από κάτου τα σκιάχτρα!
Είδες το σκιάχτρο, φοβήθηκες, είδες τον δραγάτη, χέστηκες!
Εσύ με κάνεις σκιάχτρο κι εγώ θα σε φοβίζω!
Κάθε σκιάχτρο μοιάζει του αφεντικού του!
Κάλλιο σκιάχτρο στην στράτα μου, παρά δραγάτης στον οντά μου!
Κανένα σκιάχτρο δεν μοιάζει με άλλο!
Κατάντησε σαν σκιάχτρο!
Κοτσίλισε κι η καρακάξα το σκιάχτρο!
Μοιάζει σαν σκιάχτρο!
Όποιος φοβάται τον Θεό, σκιάχτρα φκιάνει!
Όπου υπάρχει φαΐ, στέκουνε τα σκιάχτρα!
Στέκεται σαν σκιάχτρο!
Το σκιάχτρο την πρώτη μέρα φοβίζει!
Χίλια σκιάχτρα, ένα μουρλό δεν φοβίζουν!
ΠΗΓΗ:www.antroni.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου