Χ. Καλαβρή- Μ. Παπαντωνόπουλος: Συμπεράσματα της έρευνας: Συλλογική Δράση στο Δήμο Διρφύων-Μεσσαπίων

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ:

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΔΙΡΦΥΩΝ-ΜΕΣΣΑΠΙΩΝ

Χριστίνα Καλαβρή, Μιχάλης Παπαντωνόπουλος, υποψήφιοι διδάκτορες Παντείου Πανεπιστημίου, εισηγητές της παρουσίασης «Κοινωνιοψυχολογική διερεύνηση των συνθηκών αλλαγής της δράσης της κοινωνίας πολιτών στο δήμο Διρφύων-Μεσσαπίων εν καιρώ Μνημονίου» (Ρέθυμνο, Οκτώβριος 2012).

Δεδομένα από το 19^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μεθοδολογίας:

Οι εισηγήσεις της Ομάδας Κοινωνικής Οικονομίας και Δικτύων Αλληλεγγύης

Συντονιστές: Γιάννης Ζαϊμάκης – Σκεύος Παπαϊωάννου

Εισηγητές: Θοδωρής Σπύρος – Κορίνα Πατέλη, Ελένη-Ρεββέκα Στάιου, Αντώνης Δρακωνάκης, Μάνος Πετράκης, Ελένη Χρυσού, Φανούρης Οικονομάκης, Κάρολος Καβουλάκος – Γιώργος Γριτζάς, Βάιος Κώτσιος, Ιωσηφίνα Τσουδερού, Χριστίνα Καλαβρή – Μιχάλης Παπαντωνόπουλος

Σύμφωνα με το πρόγραμμα εργασιών του συνεδρίου «Ζητήματα Μεθοδολογίας της Έρευνας στις Κοινωνικές Επιστήμες», που διεξήχθη στο Ρέθυμνο, στις 25-28 Οκτωβρίου 2012, οι θεματικές που αναπτύχθηκαν φαίνεται να απαντούν στο αυξανόμενο ενδιαφέρον της ελληνικής κοινωνίας για τα εναλλακτικά μοντέλα κοινωνικής κι αλληλέγγυας οικονομίας.

Πράγματι, ο λόγος περί «οικονομικής κρίσης» πραγματωμένος στα μέτρα δημοσιονομικής «προσαρμογής» έχει συμβάλλει στην κινητοποίηση της κοινωνίας των πολιτών, στην ανάδυση, δηλαδή, πρωτοβουλιών «από τα κάτω», οδηγώντας τις κοινωνικές επιστήμες να διερευνήσουν συστηματικά τους όρους και τους τρόπους ανάπτυξής τους. Τα εναλλακτικά μοντέλα οικονομίας ή/και αυτό-ανάπτυξης, κάνουν λόγο για συνολικές οικονομικές πρακτικές που βασίζονται στα τοπικά κεφάλαια πολιτισμού, παραδόσεων, φυσικών πόρων και κοινωνίας. Επίσης, σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Σκεύο Παπαϊωάννου, ο οποίος ασχολείται με τα προγράμματα κοινωνικής οικονομίας από το 1984, η κοινωνική οικονομία έχει τη δυνατότητα να αναπτυχθεί ως μια οικονομία που μεριμνά για τον «οίκο» (με την έννοια του Oskar Negt), που μπορεί δηλαδή να φροντίζει ταυτόχρονα όλα τα μέλη της κοινότητας (και τους κοινωνικά αποκλεισμένους), τις μεταξύ τους σχέσεις και το περιβάλλον τους. Αυτό το είδος οικονομίας φαίνεται να είναι πιο «ενταξιακό» προς τα μέλη των κοινοτήτων, να λαμβάνει υπόψη όλες τις δυνατότητες σε διαφορετικά πλαίσια, να είναι «συνολικό» ως προς τα αποτελέσματά του. Υπ’ αυτή την έννοια, η κοινωνική οικονομία αποτελεί ένα αναγκαίο στόχο για τις τοπικές κοινωνίες και ταυτόχρονα ένα εύφορο πεδίο για την άμβλυνση των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων.

Συγκεκριμένα, στο συνέδριο παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν θέματα σχετικά με:

• το ρόλο της τεχνολογίας του διαδικτύου στη δημιουργία οριζόντιων και δημοκρατικών δικτύων αλληλεγγύης (όπως δίκτυα παραγωγής κι ανταλλαγής προϊόντων και υπηρεσιών από τους πολίτες προς τους πολίτες),
• τη συστηματική καταγραφή των δικτύων αλληλοβοήθειας και την προώθηση της επικοινωνίας των πολιτών με τα δίκτυα και των ίδιων των δικτύων μεταξύ τους,
• τις από-κάτω διαδικασίες για τη δημιουργία δικτύων, κέντρων και συνεταιρισμών και το περιεχόμενο των πρωτοβουλιών αυτών,
• τις εθελοντικές δομές κοινωνικών πολιτικών που προσφέρουν εξειδικευμένες  κοινωνικές υπηρεσίες στις κοινότητες (π.χ. κέντρα για ηλικιωμένους),
• την αξιοποίησή της παράδοσης ως πολιτισμικό κεφάλαιο των τοπικών κοινωνιών,
• τις ανάγκες και τις προτεραιότητες που θέτουν τα μοντέλα ολοκληρωμένης ανάπτυξης,

και τέλος,

• τα ζητήματα στόχων και αξιών της συλλογικής δράσης και το ρόλο τους στην ενίσχυση του κοινωνικού ιστού και του άτυπου κοινωνικού ελέγχου.

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα υπήρξε και η ενότητα που ήταν αφιερωμένη στην αυτό-παρουσίαση των τοπικών δικτύων αλληλεγγύης κι ανταλλαγής υπηρεσιών και προϊόντων. Οι εκπρόσωποι των δικτύων είχαν την ευκαιρία να εκθέσουν το έργο και τους προβληματισμούς τους. Η συζήτηση επικεντρώθηκε σε θέματα σχετικά με την πρόσβαση των πολιτών στους χώρους διεξαγωγής των δράσεων των δικτύων, τα οποία κατά κύριο λόγο ενεργοποιούνται σε ψηφιακά περιβάλλοντα, σε θέματα λήψης αποφάσεων από τις ομάδες, οι οποίες είναι δημοκρατικές ως προς τη δομή και την οργάνωσή τους, σε θέματα δικτύωσης μεταξύ των δικτύων αλληλεγγύης και σε θέματα αξίας των εναλλακτικών μονάδων κοστολόγησης των προϊόντων και των υπηρεσιών τους. Το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το οποίο θέτει ως «κομβικό σημείο της αποστολής του τη διάδραση με την Κοινωνία, την Οικονομία και τον Πολιτισμό της Κρήτης» (www.uoc.gr), πρότεινε τη συνέχιση των συζητήσεων μεταξύ των τοπικών δικτύων και της επιστημονικής κοινότητας με στόχο την προώθηση των δράσεων των δικτύων των πολιτών.

Τα χαρακτηριστικά της συλλογικής δράσης στο δήμο Διρφύων-Μεσσαπίων τα έτη 2010-2012

Η έρευνα της συλλογικής δράσης στον καλλικρατικό δήμο Διρφύων-Μεσσαπίων, πραγματοποιήθηκε το Σεπτέμβριο του 2012. Άξονας διερεύνησης ήταν οι επιπτώσεις της οικονομικο-κοινωνικο-αξιακής κρίσης στα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά των δράσεων των συλλόγων του δήμου. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρήθηκε ότι στο διάστημα των τελευταίων δέκα μηνών, το έργο των τοπικών συλλόγων επικεντρώθηκε αφενός στην ανάπτυξη φιλανθρωπικών δράσεων και αφετέρου στην ανάδειξη της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η μεθοδολογία της έρευνας περιελάμβανε την αρχειακή αναζήτηση των δράσεων των συλλόγων που εδρεύουν στο δήμο Διρφύων-Μεσσαπίων από το 2010 έως το Σεπτέμβριο του 2012, η οποία διεξήχθη στο αρχείο της τοπικής ηλεκτρονικής εφημερίδας Messapia News. Από τη μελέτη 66 δημοσιογραφικών άρθρων της ηλεκτρονικής εφημερίδας επιλέχθηκαν 38 δράσεις που έχουν διεξαχθεί από 19 συλλόγους. Οι δράσεις αυτές κατηγοριοποιήθηκαν σε τρεις χρονικές περιόδους, σύμφωνα α) με τα κοινά στοιχεία που παρουσίασαν και β) με την ύπαρξη ενός χρονικού διαστήματος εννέα μηνών στο οποίο η συλλογική δράση ανακόπτεται. Συγκεκριμένα, από τον Ιούλιο του 2010, όπου ξεκινά το χρονικό διάστημα που αφορά στην έρευνα, έως το τέλος του Φεβρουαρίου του 2011, οι δράσεις των συλλόγων κατηγοριοποιούνται στην «πρώτη περίοδος». Χαρακτηριστικά των δράσεων της «πρώτης περιόδου» είναι ότι κυριαρχούν οι πολιτιστικές / ψυχαγωγικές δράσεις, όπως οι εκδρομές των μελών των πολιτιστικών συλλόγων και των συλλόγων νέων, καθώς και οι καθιερωμένες εκδηλώσεις όπως οι κοπές πρωτοχρονιάτικης πίτας, οι αποκριάτικες χοροεσπερίδες και οι καλοκαιρινές τοπικές εκδηλώσεις και τα πανηγύρια. Σε αυτήν την περίοδο, η κοινωνική δράση των συλλόγων φαίνεται να είναι έμμεση, πραγματοποιείται, δηλαδή, μέσα από ενημερώσεις και δεν εμφανίζεται σε μεγάλο βαθμό η τάση ανάληψης πρωτοβουλιών αλληλεγγύης στις κοινότητες. Το διάστημα αυτό, ακολουθείται από μια περίοδο που διαρκεί εννέα μήνες (Μάρτιος 2011 - Νοέμβριος 2011), όπου η δράση των συλλόγων παρουσιάζει διακοπή. Αυτή η «ομιλούσα σιωπή» των συλλόγων του δήμου, πιθανότητα σχετίζεται με την κινηματική ύφεση, με την κούραση, την απαισιοδοξία και την απογοήτευση της κοινωνίας, ως αποτέλεσμα της ψήφισης του εφαρμοστικού νόμου και του μεσοπρόθεσμου, της καταστολής του κινήματος των πλατειών, καθώς και των παρασκηνιακών διεργασιών στο πολιτικό σκηνικό (εξαγγελία δημοψηφίσματος, ανάληψη πρωθυπουργίας από το Λουκά Παπαδήμο κλπ.). Στη συνέχεια, από το Δεκέμβριο του 2011 έως το τέλος του Σεπτέμβρη του 2012, παρατηρείται μια αυξητική τάση στις δράσεις αλληλεγγύης μεταξύ των μελών των κοινοτήτων, και στις πολιτιστικές δράσεις ανάδειξης της παράδοσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρωτοβουλία για τη διάσωση παλαιάς εκκλησίας από σύλλογο, οι δράσεις για τη μετατροπή παλαιού ελαιοτριβείου σε μουσείο με αγροτικά εργαλεία και οι τοπικές γιορτές μελιού, πατάτας και τυριού.

Στο δεύτερο μέρος της έρευνας, μέσω ημι-δομημένων συνεντεύξεων, πραγματοποιήθηκε μελέτη περίπτωσης σε δύο τοπικούς συλλόγους που δραστηριοποιούνται στο δήμο και συγκεκριμένα στο Σύλλογο Εθελοντών Δασοπυροσβεστών Ψαχνών και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Γυναικών «Η Έκφραση». Σκοπός ήταν η διερεύνηση της ποικιλίας και των χαρακτηριστικών των δράσεων των συλλόγων, καθώς και η συσχέτιση τους με διάφορες αξίες.

Πιο συγκεκριμένα, το ρεπερτόριο του συλλόγου Εθελοντών Δασοπυροσβεστών περιλαμβάνει: 24ωρη επιφυλακή για τα δάση της περιοχής, συνδρομή σε έκτακτα περιστατικά στην κοινότητα, ενημερώσεις σχετικά με έκτακτα καιρικά φαινόμενα και κίνδυνο εκδήλωσης πυρκαγιών, καθώς και εθελοντικό κοινωνικό έργο (όπως καθαρισμοί δρόμων και χειρωνακτική βοήθεια σε άτομα με ειδικές ανάγκες). Από την άλλη ο γυναικείος σύλλογος «Η Έκφραση» έχει να επιδείξει ποικιλία δράσεων αφενός στον πολιτιστικό τομέα, όπως τη γυναικεία χορωδία, το εκδοτικό έργο δυο βιβλίων, τη συμμετοχή της χορωδίας σε φεστιβάλ και τη διοργάνωση εκδηλώσεων, αφετέρου στον τομέα της αλληλεγγύης, όπως τη συγκέντρωση τροφίμων για οικογένειες που έχουν ανάγκη, τη στήριξη συμπολιτών που χρειάζονται ιατροφαρμακευτική περίθαλψη κλπ..

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η δράση των συλλόγων, εν μέσω κρίσης, δεν έχει περιοριστεί· αντίθετα, φαίνεται να έχει αυξηθεί. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι σύλλογοι είναι «αυτό-συντηρούμενοι», είναι, δηλαδή, βασισμένοι σε κλαμπ «φίλων», οι οποίοι τους στηρίζουν τα τελευταία χρόνια, με οικονομικά και άλλα μέσα, συμβάλλοντας στην προσπάθεια ανάληψης εναλλακτικών δράσεων, που σχετίζονται με την αλληλεγγύη.

Τα ρεπερτόρια των συλλόγων παρουσιάζουν ενδιαφέρον κι από την πλευρά της «έμφυλης» κατανομής τους, της διάστασης, δηλαδή, που σχετίζεται με το κοινωνικό φύλο. Συγκεκριμένα, οι άνδρες εκτελούν τις «χειρωνακτικές» δράσεις, όπως κι εκείνες που σχετίζονται με τη χρήση ημι-στρατιωτικού εξοπλισμού, ενώ οι γυναίκες έχουν έργο «φροντίδας» και υποστήριξης των συμπολιτών. Όσον αφορά στις αξίες που πριμοδοτούνται από τους συλλόγους, οι Εθελοντές Δασοπυροσβέστες επικαλούνται την «υπευθυνότητα» και το αίσθημα υποχρέωσης απέναντι στο φυσικό περιβάλλον και τις μελλοντικές γενιές, την περιφρούρηση του αισθήματος «ασφάλειας» μέσω της άμεσης συνδρομής τους σε περιστατικά εκτάκτου ανάγκης, και την «παράδοση» (συμμετέχοντας στις παρελάσεις και βοηθώντας με έργο καθαρισμού στις θρησκευτικές εορτές), διατηρώντας ένα συντηρητικό προφίλ, ενώ οι γυναίκες επικαλούνται το «μεράκι» στη διοργάνωση των εκδηλώσεών τους και στο συγγραφικό τους έργο και τη «δικαιοσύνη» στη διανομή των αγαθών που παρέχουν, σύμφωνα με τις ανάγκες των εξυπηρετούμενων.

Οι δυο σύλλογοι στους οποίους επικεντρώθηκε η έρευνα, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον εξαιτίας της ποικιλίας των δράσεων τους. Στην περίπτωση των εθελοντών δασοπυροσβεστών, που δραστηριοποιούνται τα τελευταία είκοσι χρόνια στην περιοχή, είναι χαρακτηριστική η υψηλή δέσμευση των μελών του συλλόγου προς τους στόχους της αλληλεγγύης στην τοπική κοινωνία αλλά και πέρα από τα γεωγραφικά όρια του δήμου. Στην περίπτωση του συλλόγου γυναικών, το πέρασμα στην ειδική κοινωνική δράση της φιλανθρωπίας / αλληλεγγύης, φαίνεται ότι συντελείται ως μέρος μιας «γέφυρας» δράσεων που περιλαμβάνουν τις πολιτιστικές, έπειτα τις γενικές κοινωνικές (ενημερώσεις, ομιλίες κλπ.) και στη συνέχεια τις ειδικές κοινωνικές δράσεις (διανομή τροφίμων, υποστήριξη συμπολιτών). Η έρευνα πρόκειται να συνεχιστεί, προκειμένου να εξεταστούν σε βάθος τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των τοπικών συλλόγων, αλλά και για να συμβάλλει στο αυξημένο ενδιαφέρον για τις συλλογικές δράσεις αλληλεγγύης στις τοπικές κοινωνίες.

Ο ρόλος του τοπικού τύπου στη διάδοση της επιστημονικής γνώσης:

η συνεργασία με την εφημερίδα Messapia News

Μια από τις γενικές προτάσεις του συνεδρίου υπήρξε η διάδοση των επιστημονικών πορισμάτων (π.χ. σε σχέση με την κοινωνική αλληλεγγύη) προς την κοινότητα από όπου, άλλωστε, αντλούνται. Ο τοπικός τύπος θα μπορούσε να είναι το μέσο εκείνο που μπορεί να συμβάλλει στη διάδραση των πανεπιστημίων με τις τοπικές κοινωνίες. Με λίγα λόγια, προκειμένου να καλλιεργηθεί σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ πανεπιστημίων και κοινοτήτων, είναι ανάγκη να επικοινωνείται η επιστημονική γνώση σε όλες τις κοινωνικές δομές (δήμος, σχολεία, κοινωνικές υπηρεσίες κλπ.).

Για παράδειγμα, η συνεργασία με την ηλεκτρονική εφημερίδα Messapia News υπήρξε μια θετική συγκυρία συνεργασίας του τοπικού τύπου με ερευνητές, προωθώντας της έρευνα της συλλογικής δράσης στο δήμο Διρφύων-Μεσσαπίων, ως εξής:

• η ηλεκτρονική εφημερίδα Messapia News είχε ρόλο ευαισθητοποίησης προς την κοινότητα, αναρτώντας μια ενημέρωση σχετική με την έναρξη έρευνας σχετικά με τη δράση των συλλόγων της περιοχής, βοηθώντας με αυτόν τον τρόπο στην ευκολότερη προσέγγιση των εκπροσώπων των συλλόγων από τους ερευνητές,
• χρησιμοποιήθηκε ως αρχείο επειδή καταγράφει με ενδιαφέρον όλες τις δράσεις των τοπικών      συλλόγων της Εύβοιας, προσφέροντας με αυτό τον τρόπο, άμεσα, τα στοιχεία που χρειάζονταν προκειμένου να εξαχθούν τα ποσοτικά συμπεράσματα, και
• συνέβαλε στη διάχυση της γνώσης που αποκτήθηκε από αυτήν την διερευνητική προσπάθεια, καθώς και στην ανάπτυξη διαλόγου γύρω από την κοινωνική αλληλεγγύη (μια τέτοια προσπάθεια αποτελεί και το παρόν κείμενο).

Συμπεράσματα και Προοπτικές για τα Τοπικά Δίκτυα Αλληλεγγύης

Τα τοπικά δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης παρουσιάζονται από τους δημιουργούς και τους χρήστες τους ως «μια εναλλακτική που λειτουργεί». Οι κοινωνικές επιστήμες, αναζητώντας τα κριτήρια που θα προσφέρουν ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν αυτά τα δίκτυα, επιδιώκουν το διάλογο και τη συνεργασία μαζί τους. Οι θετικές προοπτικές που παρουσιάζονται είναι η κάλυψη των αναγκών μέσα σε εναλλακτικές οικονομίες, η ενίσχυση του κοινωνικού ιστού, καθώς και η απόκτηση ιδιαίτερων δεξιοτήτων από τα άτομα που συμμετέχουν στα κοινωνικά δίκτυα. Μέχρι τώρα, ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ερωτήματα που ανακύπτουν από τα ίδια δίκτυα αλληλεγγύης και ιδιαίτερα από τα ανταλλακτικά δίκτυα (όπως τα δίκτυα απευθείας ανταλλαγής προϊόντων και υπηρεσιών, οι τράπεζες χρόνου κλπ.), σχετικά με τις μονάδες μέτρησής της αξίας των αγαθών τους, τη χρήση του χρήματος ως μέσο σε όλα τα στάδια, τη «κοστολόγηση» των ωρών ορισμένων υπηρεσιών σε σχέση με άλλες κλπ.. Η επιστημονική κοινότητα, αν θέλει πραγματικά να συνεισφέρει στην ανάπτυξη των εναλλακτικών οικονομικών και κοινωνικών μοντέλων ζωής της κοινωνίας, οφείλει να είναι σε συνεχή και στενή επαφή με το αντικείμενό της, να μην υψώνει τα «εργαλεία» της ως παραπέτασμα ανάμεσα στην επιστημονική γνώση και τον «κοινό νου», να αναδεικνύει, πρώτα από όλα, τη δική της ιδεολογική μεροληψία στην άντληση και την επεξεργασία των δεδομένων και στην εξαγωγή των συμπερασμάτων.

Έχει γραφτεί από Γεώργιος Πρατζί,κος 

http://www.messapianews.gr/eidiseis/messapia/kh-kalabre--papantonopoulos-sumperasmata-tes-ereunas-sullogike-drase-sto-demo-dirphuon-messapion.html