ΑΜΑΛΙΑ Δ.ΣΠΕΝΤΖΑ (9 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1920)

 

Γράφει: ο Κώστας Παπαντωνόπουλος

Εις την  χρυσήν ηλικία των 18 ετών, έκλεισε τους οφθαλμούς προς τον μάταιον κόσμον και επέταξε με τα παρθενικά πτερά της αγνότητας εις τους ουρανούς, εν Φιλιατροίς κόρη Αβράμη και περικαλής η Αμαλία Δ. Σπέντζα, της εκεί  μεγάλης πολτευόμενης οικογένειας Σπέντζα. Ευγενή ψυχή, μορφωθείσα αρτίως, με όλα τα φυσικά και επίκτητα χαρίσματα της παρθένον, ήτο το χάρμα και το αγλάϊσμα της δεινώς πληγείσης οικογένειάς της. Η ωραία κόρη έγυρεν εις το παγερόν φύσημα του Θανάτου,  και αφήκε την πρόσκαιρη ζωήν, ήτις με τόσα ροδόφυλλα ελπίδων, είχε εστρωμένον τον δρόμο της παρθένου, όστις ατυχώς δι αυτήν, έφερεν εις τον κρύον τάφον. Σκληρόν το κτήπημα της Ειμαρμένης εις την καρδίαν φιλοστόργων γονέων οίτινες εστερήθησαν του ινδάλματός των, το οποίον ουδέν της επιστήμης μέσον κατίσχυσεν, όπως κρατήση εις την ζωήν. Προ του μεγέθους της δοκιμασίας δια τους γονείς, μόνον η εξ Ουρανού παραμυθία θα καταστή να γλυκάνη τον πόνον των, τούτην δε και επικαλούμεθα παρά το Υψίστω.

ΚΥΡΙΑΚΗ 9 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1920

Ο δημοσιογράφος μιας άλλης εποχής, μορφωμένος, με ποιότητα λόγου και τεχνική μας παρουσιάσει το θάνατο της Αμαλίας: “...επέταξε με τα παρθενικά πτερά της αγνότητας εις τους ουρανούς...”, με όλα τα προτερήματα της: “Ευγενή ψυχή, μορφωθείσα αρτίως, με όλα τα φυσικά και επίκτητα χαρίσματα της παρθένον, ήτο το χάρμα και το αγλάϊσμα...”, αλλά και να απαλύνει τον πόνο των γονέων και παράλληλα να εξάρει την εκεί  μεγάλη πολτευόμενη οικογένεια Σπέντζα. “Σκληρόν το κτήπημα της Ειμαρμένης εις την καρδίαν φιλοστόργων γονέων οίτινες εστερήθησαν του ινδάλματός των...”!

Ως επίλογο ο εξαίρετος δημοσιογράφος γράφει: “Προ του μεγέθους της δοκιμασίας δια τους γονείς, μόνον η εξ Ουρανού παραμυθία θα καταστή να γλυκάνη τον πόνον των, τούτην δε και επικαλούμεθα παρά το Υψίστω”.

ΣΩΓΑΜΠΡΟΣ…!

Γράφει ο Κώστας Παπαντωνόπουλος

Σώγαμπρος είναι μια σύνθετη λέξη από το έσω (+) γαμπρός και λέγεται ο σύζυγος που συζεί με τα πεθερικά του.

Παλιά, οι νέοι που προέρχονταν από πολυμελή ή φτωχή οικογένεια αναγκάζονταν και πήγαινε σώγαμπροι σε νοικοκυριά όπου δεν υπήρχε αγόρι. Οι πατεράδες που είχαν μόνο κορίτσια ή μοναχοκόρη για να εξασφαλίσουν τα γηρατειά τους και την περιουσία τους, επέλεγαν και πάντρευαν το τελευταίο κορίτσι ή την μοναχοκόρη τους με άνδρα που τον σπίτωναν στο δικό τους νοικοκυριό. Με αυτόν τον τρόπο το φτωχόπαιδο γινόταν νοικοκύρης, καθόσον εύρισκε «στρωμένο τραπέζι» όπως έλεγαν οι παλαιότεροι και «πρόγκα να κρεμάσει την σκούφια του».

Πολλά φτωχόπαιδα μη έχοντας άλλη διέξοδο προκειμένου να βρουν έτοιμη σειρά με γιομάτο τέτζερη και με την παραίνεση των γονιών τους αποφάσιζαν και πήγαιναν σώγαμπροι.

ΤΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΑ ΤΗΣ ΓΙΩΡΓΙΤΣΑΣ…!

 Γράφει, ο Κώστας Παπαντωνόπουλος

Κάποτε σε ένα ορεινό χωριό ήσαντε δυό γειτονοπούλες, η μια ήτανε η Γιωργίτσα που από μικρό τσουπάκι ήτανε ψηλομύτα όλο λούσο λιγομίλητη, που δεν γέλαγε ποτέ τ’ αχείλη της και ψωλοπερήφανη. Η άλλη η Ανάστω ήτανε ένα κορίτσι μάλαμα, καλοσυνάτο, νοικοκυρούλα αλλά μπιτ φτωχούλικο.

Όταν έγινανε της παντρειάς η Γιωργίτσα έψαξε ούλο τον τόπο και στο τέλος πήρε έναν άντρα πολύ τρανύτερό της, αλλά νοικοκύρης με τα ούλα του και με ένα καλό κομπόδεμα.

Η Γιωργίτσα απόχτησε δυο παιδιά αρσενικά διδυμάρια κι εδεκεί έκατσε, δεν έκανε άλλο. Τα παιδία της από την αρχή φαινόσαντε λίγο κουτοκιάπες λίγο γεννητάτα, έβαλε και αυτή το χεράκι της τα έκανε βόδια.

Λέξεις με α΄ συνθετικό την Τουρκιά που καλά κρατεί…!

Γράφει, ο Κώστας Παπαντωνόπουλος

Κατά την διεξαγωγή της έρευνας εδώ, συλλογή και καταγραφή λαογραφικών θεμάτων, συναντάμε λέξεις, ονομασίες κ.λπ. που είναι σύνθετες με πρώτο συνθετικό που δηλώνει, τούρκικη προέλευση ή κάτι σχετικό με την Τουρκιά.

Οι περισσότερες από αυτές, είναι λέξεις που έφτιαξαν οι ραγιάδες και έμειναν ως κατάλοιπα της πολύχρονης τουρκοκρατίας στον τόπο μας.

Επίσης πολλά τοπωνύμια έχουν λάβει και αυτά την ονομασία από την εποχή της τουρκοκρατίας, όπου ήσαν υπό την ιδιοκτησία ή χρήση των Τούρκων.

Όλες αυτές τις λέξεις έμειναν τόσα χρόνια μετά και θα είναι δύσκολο να αποβάλουμε από την γλώσσα μας.

-Βρωμότουρκος, ο = ο άπιστος, ο εχθρικός άνθρωπος.

-Ευρωπαϊκή & Ασιατική Τουρκία, = η Τουρκία είναι η χώρα που υπάρχει σε δύο Ηπείρους, την Ασιατική στην Ασία και την Ευρωπαϊκή στην Ευρώπη και τις χωρίζει ο Βόσπορος

-Μισότουρκος, ο = αυτός που έχει γονείς από διαφορετικά Έθνη, από το ένα να είναι Τούρκος.

-Νεότουρκοι, οι = Με τον όρο Νεότουρκοι (τουρκικά: Jön Türkler και Genç Türkler) εννοείται το τουρκικό εθνικιστικό κόμμα «Ένωση και Πρόοδος» της μεταρρύθμισης που ξεκίνησε στην τουρκοκρατούμενη τότε Θεσσαλονίκη το 1908.

ΟΡΚΟΙ

 ΟΙ ΟΡΚΟΙ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ….!

Καταγραφή επιμέλεια Ηλίας Τουτούνης

Οι όρκοι λέγονται πολλές φορές από ανθρώπους οι οποίοι θέλουν να γίνουν πιστευτοί από εκείνους που τους ακούν.
Αυτοί οι άνθρωποι, που ορκίζονται έστω και με το παραμικρό κρίνονται ως επιπόλαιοι και συχνά λένε ψέματα και για να γίνουν πιστευτοί ορκίζονται. Οι όρκοι αναφέρονται κυρίως στην υγεία, και στην ζωή του ορκιζόμενου, σε αγαπητά πρόσωπα, στον Θεό, το ψωμί, το κρασί το λάδι κ.λπ. Η πρώτη κουβέντα του ψεύτη όταν αντιλαμβάνεται ότι δεν είναι πιστευτός είναι: «Που θες να ορκιστώ;» ή «Σε τι θες να ορκιστώ;» ή «Παίρνω όρκο» ή και «Ορκίζομαι!»
Οι πιο μεγάλοι ψεύτες για να γίνουν πιο πιστευτοί, ζητούν ακόμη και το Ευαγγέλιο, εικόνα της Παναγίας ή κάποιου Άγιου, για να ορκιστούν!

Στην ελληνική και στη ρωμαϊκή μυθολογία με τ’ όνομα Όρκος είναι γνωστή μία θεότητα την οποία οι αρχαίοι Έλληνες την θεωρούσαν προσωποποίηση του όρκου που δίνεται. Ο Όρκος μυθολογείται ως γιος της θεάς Έριδας ή του Αιθέρα και της Γαίας. Ο Όρκος τιμωρούσε τους επίορκους, όσους δηλαδή καταπατούσαν τον όρκο που είχαν δώσει.

ΤΟ ΨΑΡΙ ΣΤΗΝ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΜΑΣ

Ψάρι (αρχαία ελληνικά: ἰχθύς, λατινικά: piscis) είναι κάθε μέλος μιας ομάδας υδρόβιων κρανιωτών ζωικών οργανισμών που δεν έχουν άκρα με δάκτυλα. Σχηματίζουν μια αδελφή ομάδα με τα χιτωνόζωα, μαζί με τα οποία σχηματίζουν την (ευρύτερη) ομάδα των ολφακτόρων (olfactores).

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ:

Αυτούς που στριμώχνονται σε κλειστό χώρο, λέμε στριμώχθηκαν σαν σαρδέλες.

Γαύρους, λέμε τους οπαδούς του ΟΣΦΠ. (Ολυμπικού).

Γύλος, λέγεται ο απατεωνίσκος, ο πειστικός.

Δελφίνι, αυτός που είναι άριστος κολυμβητής.

Ζαργάνα, λέμε την ψιλή, αδύνατη και ευλύγιστη γυναίκα.

Καρχαρία, λέμε γενικά τον φαγά σε όλο του το μεγαλείο.

Ξεψάρωσε, λέγεται για τους στρατιώτες που αρχίζουν να εισέρχονται στο ανεπίσημο πνεύμα του στρατού.

ΑΠΟ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΡΕΣΕΨΙΟΝΙΣΤ: ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Β. ΙΩΑΝΝΗΣ

Μας εξέπληξε ευχάριστα ο φίλος Γιάννης Ντινόπουλος, συμμαθητής από το Γυμνάσιο της Δίβρης όταν μας ανακοίνωσε την κυκλοφορία του πρώτου βιβλίου του: «ΑΠΟ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΡΕΣΕΨΙΟΝΙΣΤ».

 Σχεδόν όλα εμείς τα χωριατόπουλα μόλις «ανοίξαμε τα φτερά μας», επιλέξαμε να κάνουμε διάφορες δουλειές για λόγους επιβίωσης έτσι και ο Γιάννης, ακολούθησε τα ξενοδοχειακά επαγγέλματα και τα υπηρέτησε με συνέπεια για 40 περίπου χρόνια. Η κλίση του όμως θα ήταν γύρω από τις νομικές επιστήμες, διπλωματία ακόμη και φιλοσοφία. Όλα όμως για κάποιο λόγο γίνονται…! 

Μέχρι να έρθει το βιβλίο στα χέρια μας κάναμε διάφορες σκέψεις σχετικά με τον τίτλο καθότι γνωρίζουμε τον Γιάννη και τον χαρακτήρα του από δωδεκάχρονο τσορομπίλι.

Στο γυμνάσιο στην Δίβρη, ήταν σοβαρός, ευγενικός και γεμάτος κατανόηση, φιλοφρονητικός με το έτερο φύλο, καλός συζητητής αλλά εκεί που χρειαζόταν έριχνε και τα “βέλη του”.

Αυτά τα “βέλη” στριφογύριζαν στο μυαλό μας και δεν πέσαμε έξω, σχετικά με τις απολαυστικές ιστορίες που μας περιγράφει.

Καπετάνιος στην γέφυρα της ρεσεψιόν όπως λέει, μας ταξιδεύει σε «απάνεμα νερά» ύστερα από τις φουρτούνες της πανδημίας που διανύσαμε.

 Οι 63 ξεχωριστές εμπειρίες του Γιάννη, «ρολάρουν» ευχάριστα η μια μετά την άλλη και φτάνεις στο τέλος του βιβλίου χωρίς να το χορτάσεις. 

Ξετυλίγει με μαεστρία το «αδράχτι» με τους χαρακτήρες των προσωπικοτήτων που συναντά, τα βιώματα, τις επιθυμίες και τις ανησυχίες τους, κομίζοντας παράλληλα στον αναγνώστη δυνατά διδάγματα ζωής που απορρέουν από τα προτερήματα και τις αδυναμίες των πελατών του ξενοδοχείου.

Είναι ένα βιβλίο με το ιδιαίτερο χιούμορ και την διεισδυτική ματιά του Γιάννη που προχωράει πέρα από το προβλέψιμο και μένει αξέχαστο!

Κώστας Παπαντωνόπουλος, θεριστής 2021

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΒιβλιοΠανόραμα στην Αμαλιάδα αλλά μπορείτε να το προμηθευτείτε και από τον συγγραφέα στα τηλέφωνα: 210 2222369, 6971982187

 

Ο ΛΑΙΜΟΣ ΣΤΗΝ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Καταγραφή επιμέλεια Ηλίας Τουτούνης

Λαιμός λέγεται το μέρος του σώματος ανθρώπων και ζώων, μεταξύ του κεφαλιού και του κορμιού. Ο λαιμός ή τράχηλος διαιρείται, σε δύο μεγάλες τριγωνικές περιοχές, στην πρόσθια τραχηλική χώρα και στις κάτω πλάγιες τραχηλικές χώρες. Όργανα του τραχήλου αποτελούν ο φάρυγγας, ο λάρυγγας, η τραχεία, η τραχηλική μοίρα του οισοφάγου, ο θυρεοειδής αδένας, καθώς και οι παραθυρεοειδείς αδένες και τα κάτω λαρυγγικά νεύρα. Το πίσω μέρος του λαιμού λέγεται αυχένας  ή σβέρκος.

Γυμνάσιο Σιμόπουλου (Βιβλίο) 1973-74

 ΑΘΗΝΑ - ΜΗΤΗΡ ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΟΥ ΜΙΚΤΟΥ ΕΞΑΤΑΞΙΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ 1973-74 
(ΠΑΤΗΣΤΕ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΑΒΑΣΕΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ)

"Αθηνά - Μήτηρ" ονόμασαν το πόνημά τους οι μαθητές και οι καθηγητές στο εξατάξιο Γυμνάσιο Σιμόπουλου που το εξέδωσαν με σκοπό όπως λέγουν στο εισαγωγικό σημείωμα, να φέρουν σε πνευματική επαφή το σχολείο και τους λειτουργούς του με το ευρύτερο κοινό.

Ήθελαν λένε, να σχηματίσουν άποψη οι γονείς και οι κηδεμόνες των μαθητών αλλά και οι άλλοι πολίτες με το έργο που επιμελείτο στο σχολείο τους.

ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΓΑΣΤΟΥΝΗΣ

Καταγραφή Ηλίας Τουτούνης

  Πιο πέρα απ’ την Γαστούνη[1] κατά την κείθενες μεριά που τραβάει για τα Κάτου Καβάσιλα, τράβαγε ένας καρόδρομος, εκειά που είναι σήμερα το γιοφύρι του τρένου, τότενες δεν ήτανε γιοφύρι γιατί δεν στέριωνε με τίποτα στο Γαστουνέϊκο ποτάμι. Για να διαβαίνουνε το ποτάμι είχανε μια μπεραταριά και άλλη μια ήτανε στα Σαμπάναγα κοντά στο σημερινό γιοφύρι που τραβάει ο δρόμος για το Τραγανό. Εκείνη την περαταριά την δούλευε κάποιος Δήμος Λημεριώτης τ’ όνομα και το πήρε από την λημέρισμα που έκανε εκεί στην μπεραταριά[2] για να βγάνει το ψωμί του.

 

Χρόνια πολλά στους Χρήστ(ε)ς είτε γράφονται με ι (γιώτα) είτε με η (ήτα)!

Η γραφή είναι της δασκάλας Ελένης Νικολετοπούλου

"Σγαρλίζοντας" κάποια παλιά έγγραφα από αρχεία του Δημοτικού Σχολείου Αντρωνίου, διαπιστώσαμε ότι σχεδόν όλοι οι παλιοί διδάσκαλοι του περασμένου αιώνα το όνομα Χρίστος, το έγραφαν με ι (γιώτα) και περισπωμένη φυσικά π.χ. Χρίστος Νικολετόπουλος, Χρίστος Μπαντούνας (Πλίθας) κλπ. Αντίθετα στα αρχεία των μητρώων (κοντά στην επανάσταση) παρατηρούμε ότι  γράφεται με η και περισπωμένη (μακρόν προ βραχέως). Επειδή με την ορθογραφία δεν τα πάμε και πολύ καλά, ψάξαμε λίγο το παραπάνω θέμα για να μην βγουν πάλι οι εξυπνάκηδες με τις λεξικο-γραμματικές παρατηρήσεις τους όπως με την λέξη «κρεμάγανε» που γράψαμε εδώ. Το όνομα Χρήστος είναι πολύ σπάνιο και στο χωριό μας ακόμη περισσότερο (μετριούνται στα δάκτυλα). Η έρευνα που έκανε ο Χάρης Φουνταλής, σε δείγμα 100.000 περίπου ατόμων το όνομα Χρήστος έρχεται στην 6η θέση σε απόσταση από τον 5ο και στην 17η στην γενική κατάταξη (μαζί με τα γυναικεία ονόματα).

Σύμφωνα με όσα βρήκαμε πρόκειται για δύο διαφορετικά ονόματα Χρίστος και Χρήστος, για δύο ομόηχες λέξεις, που, συχνά, συγχέονται. 

Η ΓΡΙΑ ΚΑΙ Τ’ ΑΝΤΕΡΑ (παραμύθι)

 Μια φορά κι ένα καιρό ήτανε ένας γέρος, που ήταν πολύ κακός άνθρωπος και πολύ ιδιότροπος. Ζούσε με την γριά του και είχε κονάκι μακριά από το χωριό. Δεν είχανε παιδιά ούτε και πάρε δώσε με τους γείτονές του, λόγω της μεγάλης κακίας του. Η γριά του όμως ήτανε πολύ καλή γυναίκα, αλλά δεν μπορούσε με τίποτα να τον κάνει άνθρωπο κι έτσι περνάγανε την ζωή τους κάθε μέρα γκρί- ντάφ (μαλώματα). Μια μέρα ο γέρος έσφαξε ένα αρνί κι έδωσε τ’ άντερα του, στην γριά του, να πάει να τ’ ξεπλύνει πέρα στην βρύση που ήτανε λίγο μακριά από το κονάκι τους. Η γριά έβαλε τ’ άντερα στο καλάθι και πήγε στην βρύση. Σε κάποια στιγμή άφησε τ’ άντερα στο πεζούλι της βρύσης και έσαξε πιο πέρα, να βρει μια ψιλή ξύλινη βέργα, για να τα γυρίσει[1]. Τότε ένας αητός από ψηλά είδε τ’ άντερα, χαμηλώνει και κάνει μια βουτιά και τ’ άρπαξε για να τα φάει. Γυρίζει η γριά με την βέργα και βλέπει να λείπουν τ’ άντερα και τηρώντας τρογύρω της είδε τον αητό να τα έχει βουρλιασμένα στα νύχια του και να στέκεται στην κορφή ενός δένδρου και να τα τρώγει.

Πω, πω, πω τι έπαθα η δόλια! σκέφθηκε η γριά! Και αμέσως τηρώντας ψηλά τον αητό του λέει:

-Δώσε μου αητέ μου τ’ άντερα, μη με σκοτώσει ο γέρος, μη με σκοτώσει ο γέρος!

-Δώσε μου κι εσύ ένα πουλί να φάω και εγώ σου δίνω τ’ άντερα.

Ο ΔΙΑΒΟΛΟΣ

 

 Όλα τα παράξενα του κόσμου, γύρω από τον δόλιο άνθρωπο μπορεί να συμβούν, αλλά να μπει μέρα μεσημέρι, ο κατσικοπόδαρος διάβολος μες του παπά το σπίτι, αυτό είναι ανήκουστο. Κι όμως ο διάβολος πως το έκανε πως το φτιάσε, ήρθε και τρούπωσε εκεί που δεν τον περίμεναν.

  Τα παλιά τα χρόνια, ένα μπουλούκι, από καμιά εικοσαριά γύφτος, γύρνοβόλαγε από χωριό σε χωριό και κάνανε πότε τον τσαμπάση, πότε τον καλαντζή, τον χαλκιά, τον διακονιάρη, τον καλαθά, τον μάγο, τον οργανοπαίκτη, τον αρκουδιάρη, τον μαϊμουτζή και ότι άλλο μπορούσανε, για να βγάλουνε ένα κομμάτι ψωμί.

Μαζί τους με τ’ άλλα ζωντανά, όπως γαϊδούρια άλογα και σκυλιά που είχανε, τραβολογάγανε κοντά τους και μια κατάμαυρη μαϊμού που ήτανε σαν παιδί κάπου τριών- τεσσάρων χρονώνε, το που την βρήκανε δεν ξέρω. Την είχανε να την δείχνουνε στον κόσμο και να βγάνουνε κανένα φράγκο, μιας και ευτούνο το ζούδι δεν το είχε ξαναδεί κανένας, αλλά ούτε που ξέρανε ότι υπάρχει τέτοιο ζωντανό στη γης.

Τα φλουριά τ’ Αγιάννη

Μια φορά σε τούτο τον δικόνε μας τόπο, ήτανε ένας πολύ καλός φτωχούλης άνθρωπος και μπίτι αγαθούλης, με μια λυκουνιά παιδιά στην λάκκα. Έμενε μακριά από το χωριό στριμωγμένος σε μια παλιοχαμοκέλα και πιο πέρα είχε και ένα μικρό καλυβάκι με καμιά δεκαριά μαρτινούλες με λίγα χωραφάκια ξερικά και κανά δυο μεροδούλια ποτιστικό, κάτου από την βρυσούλα του Αγιάννη. Ήτανε παιδί μυλωνά και είχε κληρονομήσει ένα καλό μύλο. Έλα μου όμως που μπροστά από κανά δυο χρόνια, έκανε ένα τρανό σεισμό και στέρεψε το νερό από το κεφαλάρι και έμεινε ο μύλος ξερικός. Και έτσι ο Γιάννης, έμεινε από δουλειά και έσπρωξε να βρει αλλού, κανένα άλλο μύλο, αλλά δεν βρήκε πουθενά. Όταν ανοίγανε οι δουλειές στον κάμπο, έπαιρνε δυο τσόλια σε μια μπαντανία και κατέβαινε μαζί με τους συγχωριανούς του για σκάψιμο, χαράκι, θέρο, τρύγο και για το λιομάζεμα. Έτσι κουτσά- στραβά με ευτούνα και με κάτι μαρτινούλες που είχε, πέρναγε και μεγάλωνε και τα παιδιά του.

Μια παλιοχρονιά, ο μαύρος ροβολώντας στο σκαλί για να βοσκήσει τα μαρτίνια του παραπάτησε, έπεσε και έσπασε το ένα του ποδάρι και εκείνη την χρονιά δεν πήγε για ελιές για να φέρει το λάδι της χρονιάς του. Η γυναίκα του, η Βγενικούλα, στενοχωριότανε και μέρα-νύχτα μουρμούριζε:

-Τι θα απογίνουμε φέτος Γιάννη μου, τι θα φάνε τα παιδιά μας; Τι κακοχρονιά, μας βγήκε τούτη.

-Σώπα, Βγενικούλα μου! Την ’σύχαζε ο Γιάννης. Σώπα, χρονιά είναι και θα περάσει. Και να σου πω και κάτι τις. Άμα θέλει ο Θεούλης μας δίνει και μας παίρνει όλα του τα καλούδια. Βλέπεις ήτανε θέλημα Θεού. Μην φοβάσαι, δεν μας αφήνει να χαθούμε έτσι, έχει κάνει το κουμάντο του.

Ξεχασμένες λέξεις λίγο πριν χαθούν

Μελετώντας προσεκτικά την περιοχή μας, μέσω των εργαλείων που μας προσφέρει η λαογραφία, ανακαλύπτουμε τον πλούτο που παρουσιάζει η διάλεκτος μας, πλούτος που απορρέει από ένα συνονθύλευμα αποτελούμενο από αρκετές γλωσσικές ιδιαιτερότητες και ιδιορρυθμίες, προερχόμενες από τις εκάστοτε φυλές που κατά καιρούς διάβηκαν από τον τόπο μας και άφησαν τα ίχνη τους. Τις περισσότερες φορές, αυτές οι ιδιωματικές λέξεις, λειτουργούσαν ως κώδικας επικοινωνίας στην ντόπια διάλεκτο, χωρίς να γνωρίζουν οι ξένοι, την πραγματική σημασία τους. Η γλώσσα που ακούγεται σήμερα προέρχεται κυρίως από την αρχαία ελληνική, τη ρωμαϊκή, τη σλαβική, την τουρκική, την περσική, την φράγκικη, την αλβανική κ.λπ..

Ο τοπικός μας ιδιωματισμός έχει μια μοναδική ιδιαιτερότητα, όσον αφορά την κατάληξη διαφόρων λέξεων, ρημάτων συγκεκριμένα, που λήγουν σε -αν. Η βόρεια ορεινή ηλειακή ντοπιολαλιά έχει μεταλλάξει κατά πολύ και το γλωσσικό ιδίωμα· έχει προσθέσει και αφαιρέσει ολόκληρες συλλαβές. Αρχικά, θα αναφερθούμε στην κατάληξη -αν, όπου πρόσθεσε το φωνήεν -ε και το μετέτρεψε σε -ανε, ενώ ταυτόχρονα άλλαξε και τον τονισμό αυτών των λέξεων, αλλά και την κατάληξη από -ούσαν σε -αν -ανε (όπως, τρυγούσαν σε τρυγάγανε, πολεμούσαν σε πολεμάγανε, μιλούσαν σε μιλάγανε, κοπάνιζαν σε κοπανάγανε, βέλαζαν σε βελάζανε, περνούσαν σε περνάγανε, θέριζαν σε θερίζανε, μύριζαν σε μυρίζανε, κίνησαν σε κινήσανε, γέννησαν σε γεννήσανε, πιλαλούν σε πιλαλάνε, αλώνιζαν σε αλωνίζανε, γερνάν σε γερνάνε, πεινάνε, κοιτάνε, βαράνε, ζεματάνε, αγαπάνε, χωρίσανε, σμίξανε, τρίξανε, ρίξανε, μιλήσανε, γιομίσανε, γονατίσανε, αυγατίσανε κ.ο.κ.).

Ακόμη, στην Ηλεία και ιδιαίτερα στον τόπο μας, μερικές λέξεις έχουν αλλάξει κατάληξη από -ω σε -ου (όπως, πάνω = πάνου, κάτω = κάτου, χάμω = χάμου). Από εδώ φαίνεται να προκύπτει και ο μειωτικός χαρακτηρισμός  «χαμουτσίδες»  που χρησιμοποιούν οι Βορειοελλαδίτες για τον κάτοικο της νότιας Ελλάδας. Ταυτόχρονα, σε άλλες λέξεις έχουν μεταλλαχθεί οι μεσαίες συλλαβές που περιέχουν το -ω- ή το -ο- σε -ου- (όπως, δίνομε σε δίνουμε, γίνομαι σε γίνουμαι, κρύβομαι σε κρύβουμαι, αλείβομε σε αλείβουμε, ντύνομαι σε ντύνουμαι, κ.λπ.).

Δεν θα παραλείψουμε ακόμη τις μετατροπές που έχουν παρατηρηθεί σε διάφορες λέξεις με δικές τους παραλλαγές, όπως το κρυγένω (αντί κρυώνω), παγαίνω (αντί πηγαίνω) κ.λπ.. Σε άλλες λέξεις, έχει προστεθεί η κατάληξη -νου, όπως, για παράδειγμα, στις αντωνυμίες άλλου (αλλουνού), τούτου (τουτουνού), αυτού (αυτουνού), ποιού (ποιανού). Ακόμα, το καμιανού (από κανενός), το κείθενες (από εκείθε) και το δώθενες (από δώθε).

Επίσης, στην περιοχή έχει γίνει ακουστική αφαίρεση του -ου- από τα επίθετα που λήγουν σε -όπουλος όπως, Γιαννόπλος (από Γιαννόπουλος), Βασιλόπλος (από Βασιλόπουλος), Νικολόπλος (από Νικολόπουλος), Πανόπλος (από Πανόπουλος) κ.λπ.

Ακόμη, το φωνήεν -ύ- μετατρέπεται σε -ου-,  όπως η τρούπα (από τρύπα).

Στην τοπική μας διάλεκτο χρησιμοποιούνται ακόμη ιδιόμορφες λέξεις με σκοπό να αντικαταστήσουν ακόμη και ολόκληρες προτάσεις. Η τοποθέτηση του φωνήεντος -α- μπροστά από μία λέξη υπονοεί το αντίθετο από αυτό που σημαίνει η εκάστοτε λέξη. Για παράδειγμα, «Αφώτιγο» (δεν φώτισε ακόμη), «αχάραγο» (δεν χάραξε ακόμη), «αμάλιαγο» (δεν μάλλιασε ακόμη), «αχρόνιαγο» (δεν έχει χρονιάσει), «ανάλλαγο» (δεν έχει αλλάξει), «αγύριγο» (δεν γυρίζει με τίποτα), «ακόπριγο», (δεν έχει πέσει κοπριά), «απότριγο», (δεν έχω τρυγήσει), «ανάνοιγο», (δεν έχει ανοίξει), «απείραγο» (δεν έχει πειραχθεί), «ανήλιαγο» (δεν το έχει δει ο ήλιος), ασυγύριγο, απείραγο, ακαθάριγο, κ.ο.κ..

Οι παραλλαγές αυτές, καθώς και οι μεμονωμένες λέξεις, στοιχεία του τοπικού ιδιώματος, μέρα με την ημέρα χάνονται, καθώς οι άνθρωποι υιοθετούν τις κοινές χρήσεις της γλώσσας, συμμετέχοντας στην ομοιογενοποίηση που επηρεάζει όλες τις πτυχές του πολιτισμού, αλλά και της καθημερινότητας. Η δημοσίευση των ιδιωματικών λέξεων έχει ως σκοπό να δώσει τη δυνατότητα σε κάθε επισκέπτη της ιστοσελίδας antroni.gr, να γνωρίσει τις λέξεις με τον τοπικό χαρακτήρα, ή τις λέξεις που έχουν διαφορετική σημασία, από την καθαυτή τους έννοια. Αυτές, εισέρχονται μέσα στις προτάσεις και αποδίδουν μια ιδιαίτερη σημασία και ομορφιά στο λόγο, διατηρώντας έτσι τις προφορικές ρίζες των προγόνων μας.

Η εργασία αυτή αποτελείται από περίπου χίλιες λέξεις και είναι συμπλήρωμα προγενέστερης, αλλά με νέες επεξηγήσεις.  Ορισμένες λέξεις που περιγράφουμε δε χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από τους κατοίκους της Ορεινής Ηλείας, αλλά για εμάς θεωρούνται μοναδικές.  Σκοπός μας είναι να προσθέσουμε ένα μικρό λιθαράκι μπροστά στο τεράστιο γλωσσάρι της ντοπιολαλιά μας.

ΓΛΩΣΣΑΡΙ

Αβέρτα = αρκετά, απλόχωρα.

Άγανο, το = το γένι του σταχυού.

Αγιογδύτης, ο = ο κλέφτης, ο απατεώνας.

Kατάρες

Η λέξη κατάρα σημαίνει κακή ευχή και προφέρεται με σκοπό να πάθει κάποιος κακό. Είναι προσευχή που βασίζεται στη μαγική δύναμη του λόγου για να πληγεί ο καταραμένος από συμφορές. Είναι ο μαγικός λόγος που σε κατάσταση οργής ξεστομίζεται εναντίον κάποιου ώστε να τον βρει μεγάλο κακό. Αυτός που εκφέρει την κατάρα αναμένει να τεθούν οι αόρατες δυνάμεις στην υπηρεσία του, να δράσουν, επιφέροντάς του το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Ετυμολογικά, προέρχεται από την αρχαία λέξη «αρά» (ομηρική αρή), που αρχικά σήμαινε ευχή. Όμως, η Αρά ήταν η προσωποποίηση της θεάς του ολέθρου και της εκδίκησης. Έτσι, με τα χρόνια η σημασία της περιορίστηκε στην έννοια της κακής ευχής, της «κακής αράς». Άλλες λέξεις με το ίδιο νόημα είναι το ανάθεμα, η αρειά, το βδέλυγμα, η βδελυρία, η επαρά και το κατανάθεμα.

Η δυνατή κατάρα μεταφέρεται από γενιά σε γενιά και λέγεται ότι είναι υπεύθυνη για μικρές και μεγάλες τραγωδίες. Κάτι ανάλογο συνέβαινε και στην αρχαία εποχή με τις επικλήσεις των καταχθόνιων δυνάμεων. Οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι οι θεοί ενεργούσαν και απέδιδαν δικαιοσύνη στον κάθε κατατρεγμένο και αδικημένο. Η δύναμη της κατάρας βασιζόταν στην πίστη ότι κάθε δυσοίωνη λέξη που λεγόταν είχε πάντα τη δύναμη να βλάψει τον άνθρωπο προς τον οποίο κατευθυνόταν.

Η κατάρα αποτελείται συνήθως από μια σύντομη φράση που κρύβει μέσα της κακία, φθόνο, ζήλεια, μίσος, μοχθηρία. Μεταφορικά σημαίνει βλάβη, συμφορά, δυστύχημα, ζημιά, μεγάλη δυστυχία, νίλα και γενικά οργή του Θεού. «Τι κατάρα μας βρήκε», «Έπεσε μεγάλη κατάρα», «Καταραμένη χρονιά», «Καταραμένη φτώχεια», «Γυρίζει σαν την άδικη κατάρα» (πλανάται άσκοπα), «Να σε πάρει ο άνεμος» που ισοδυναμεί με το «να σε πάρει ο διάβολος» (γιατί στον άνεμο βρίσκονται διάφορα δαιμονικά πνεύματα). Η κατάρα χαρακτηρίζεται με τα επίθετα, άδικη, γονική, μαύρη, μεγάλη, μητρική, πατρική, πικρή, σκληρή, τρομερή, φοβερή.

Η κακοπαντρεμένη αδελφή

  Μια φορά κι ένα καιρό ήταν τρία αδέλφια ορφανά και είχαν μιά αδελφή που την πάντρεψαν σ' ένα μακρινό χωριό. Αν και ήταν καλή κοπέλα, κακοτύχησε, γιατί ο άντρας της πήγαινε με μπουλούκι μαστόρων πετροκτιστάδων και με την κακή πεθερά που της έλαχε, έβγανε μαύρη ζωή.

  Μια μέρα, πέρασε ένας γυρολόγος και τα παιδιά τον ρωτήσανε αν γνωρίζει την αδερφή τους. Εκείνος τους είπε, ότι δεν περνάει καλά εκεί που την παντρέψατε και να πάτε να την πάρετε πίσω, γιατί θα πεθάνει της πείνας σ' εκείνα τα χέρια που έχει πέσει. Η μαύρη ζούσε μ' ένα φακόσπυρο, γιατί την άφηναν νηστική κάθε φορά, είχε καταντήσει η μαύρη σαν αποξαλιά. Ενώ τα πεθερικά της σηκωνόταν την νύχτα κ' έτρωγαν, η νύφη έμενε πάντοτε νηστικιά. Το βράδυ που όλα τ' αδέρφια της μαζωχτήκανε, κάτσανε και κουβεντιάσανε για το πώς περνάει η αδερφή τους. Θελήσανε να πάνε στο σπίτι της και να εξακριβώσουν την αλήθεια από μονάχοι τους. Κίνησε ο μεγαλύτερος αδερφός, πάει στους συμπεθέρους και την ώρα που έστρωσαν τον σοφρά με τα φαγητά, λέει η πεθερά.

- Έλα νύφη, η τάβλα μας είναι γιομάτη, οι καλεσμένοι μας χορτάτοι, σήκω τώρα νύφη το μεσάλι μας.

Γυρίζει ο μεγάλος στ' αδέρφια του. Αυτό κι αυτό, τους λέγει έγινε. Κινάει και πάει ο δεύτερος, να ιδεί και αυτός τι πράγμα είναι τούτο πάλενες.

Έπιασε τον Πάπα απ’ τ’ αρχίδια

Το δημοσίευμα «Πάπισσα Ιωάννα» που ανάρτησε εδώ ο φίλος κ. Ηλίας Τουτούνης, στάθηκε ως αφορμή να συμπληρώσουμε στο πολύ εμπεριστατωμένο άρθρο του την παροιμιώδη φράση, «έπιασε τον πάπα απ' τ' αρχίδια».

Ίσως από σεμνότητα ο λαογράφος κ. Τουτούνης να μην επιθυμούσε να την αναφέρει αλλά εφόσον και σήμερα χρησιμοποιείται ευρέως, εμείς θα τολμήσουμε να την επεξηγήσουμε.

Η φράση σημαίνει, πως κάποιος έχει πολύ ξεχωριστά και ιδιαίτερα προνόμια αλλά τα προνόμιά του αυτά, είναι ευτελή και υποτιμητικά.

Προέρχεται από τον μεσαιωνικό θρύλο της πάπισσας Ιωάννας, που φαίνεται ότι κινείται στα όρια του θρύλου και της πραγματικότητας. Σύμφωνα με αυτό το θρύλο μία γυναίκα μεταμφιεσμένη σε άνδρα, κατάφερε και ξεγέλασε το κονκλάβιο (σ.σ. ... το ιερό κονκλάβιο, αποτελείται από 115 Καρδινάλιους) για να αναρριχηθεί στα ύπατα αξιώματα της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, 855-858. Σ' αυτή την περίοδο, ιστορικά, ως πάπας διατέλεσε ο Βενέδικτος ο Γ΄. Όταν αυτό έγινε αντιληπτό, η όμορφη Ιωάννα θανατώθηκε από το θρησκόληπτο πλήθος της Ρώμης.

Έκτοτε, σύμφωνα με την παράδοση του θρύλου, κάθε φορά οι υποψήφιοι Πάπες, προς αποφυγήν αναλόγων καταστάσεων, υποβάλλονταν σε εξέταση. Κάθονταν σε έναν ειδικό θρόνο, με μικρό άνοιγμα μέσα από το οποίο περνούσε το χέρι του ο Καμεράριος (ο έμπιστος ή αναπληρωτής του Πάπα), που έχει το ξεχωριστό προνόμιο να ψηλαφίζει τους όρχεις του Ποντίφικα και να βεβαιώνει τον ανδρισμό του. Σε αυτή την περίπτωση ο ελεγκτής ιερωμένος έπρεπε να φωνάξει "habet", δηλαδή, έχει. (Εμμανουήλ Ροΐδης, «Πάπισσα Ιωάννα»).

Από αυτό το υποτιμητικό προνόμιο του Καμεράριο προέκυψε η παραπάνω παροιμιώδη φράση «έπιασε τον πάπα απ' τ' αρχίδια».

Σχετική είναι και η παροιμιώδη φράση «έχει πιάσει τον ταύρο απ' τα κέρατα».

Πηγή: www.antroni.gr 

Ο Γιάννης στη λαογραφία μας

Γιάννης, είναι ένα όνομα τιμής για τον Ιωάννη τον Βαπτιστή, ένα κύριο όνομα που έχει εισχωρήσει σχεδόν σ’ όλες τις Χριστιανικές οικογένειες. Αρκετές φορές τον χρόνο εορτάζεται από την εκκλησία. Αυτό το όνομα λόγω της μεγάλης εξάπλωσης, έχει δώσει το έναυσμα  στον λαό, να το τραγουδήσει, να το εξυμνήσει, να το μυθοποιήσει, ακόμη και να το κατηγορήσει.

Επίσης πάρα πολλοί ναοί και ξωκλήσια, έχουν δώσει το όνομα Άγιος Ιωάννης, Αγιάννης και Αηγιαννάκης, επίσης ένας μεγάλος αριθμός οικισμών, ανά την Ελλάδα έχουν ονομασθεί Άγιος Ιωάννης και μερικοί έχουν λάβει όνομα από παράγωγα αυτού.

Οικισμοί που αναφέρονται στον Γιάννη:

Γιάννενα ή Ιωάννινα Ιωαννίνων, Γιαννάδες Κερκύρας, Γιαννακοχώρι Ημαθίας, Γιαννιτσά Πέλλας, Γιαννίτση Ευβοίας, Γιαννιτσού Φθιώτιδος, Γιαννιτσοχώρι Ηλείας, Γιαννιώτο Άρτης, Γαιννόπουλοι, Γιαννούζι Αιτωλακαναρνίας, Γιαννουλάιϊκα Αργολίδος, Γιαννούλη Έβρου, Λαρίσσης, Γιαννουσαίϊκα Καρδίτσας και Γιαννωτά Λαρίσσης. Επίσης αρκετά χωριά στην Ελληνική επικράτεια έχουν την ονομασία Άγιος Ιωάννης.

Τοποθεσίες στην Ηλεία:

Γιαννουλίτσα Δίβρη, Γιάννη Βρύση Λάνθι, Γιαννέλη Πύργος, Γιαννόπουλου Ρετεντού.

Καταστατικό μπεκρήδων

ΠΑΝΠΑΤΡΑΪΚΗ ΕΝΩΣΙΣ ΜΠΕΚΡΗΔΩΝ

Έδρα Πάτραι  

Οδός Μπεκροκανάτας, 10^η πάροδος Κληματόβεργας, αριθ. 100 – 400, κατώϊ.

Συνοικία: Τρανό Βαγένι.

ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟΝ

Άρθρον 1^ον Όταν πίνεις να πληρώνεις. Η τράκα απαγορεύεται αυστηρώς. Οι μπατίρηδες δικαιούνται βοηθήματος εκ του ταμείου του Εθνικού Κρασονομείου Πατρών.

Άρθρον 2^ον Κατώτατον όριον πόσεως 300 δράμια την καθισιά. Άπασοι αι ξεροσφύριδαι πρέπει να τυγχάνουν ιδιαιτέρου σεβασμού και υπερβολικής εκτιμήσεως.

Άρθρον 3^ον Ο Πρόεδρος δύναται να επιβάλει ποινάς και πρόστιμον από 100 έως 400 δράμια δι’ εκάστην ατασθαλίαν επί της πόσεως.

Άρθρον 4^ον Αι κρασοσυνεδριάσεις γίνονται καθ’ εκάστην, οι απουσιάζοντες αδικαιολογήτως τιμωρούνται. Οι πίνοντες κρυφίως στην οικίαν των, πρέπει να καταδικάζονται με την ποινήν, περί εσχάτης προδοσίας.

Άρθρον 6^ον Μετά την λήξιν των κρασοσυνεδριάσεων, όσοι εκ των μελών εισπράττουν για μεζέ παντοφλιές, κατραπακιές, σκουποξυλιές και τα τοιαύτα, ανακηρύσσονται μάρτυρες.

Άρθρον 7^ον Όσα ελέχθησαν κατά την κρασοσυνεδρίασιν, θεωρούνται άκρως απόρρητα και απαγορεύεται ρητώς να αναμεταδίδονται εις τας συζύγους.