«Ο ΑΓΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ Ο ΚΥΝΟΚΕΦΑΛΟΣ ΩΣ ΑΠΑΝΤΑΤΑΙ ΣΤΗΝ ΗΛΕΙΑ».

Εικ. 1. Τοιχογραφία με τον Αγ. Χριστοφόρο τον κυνοκέφαλο,
 επονομαζόμενο και Ρέπρεβο στο καθολικό της κάτω Μονής Δίβρης.

Αρχιμανδρίτου

Φιλαρέτου Ναπ. Σπανοπούλου

Ιεροκήρυκος Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας.

Αρκετές φορές βρεθήκαμε προσκυνητές στην Ιερά Μονή κάτω Δίβρης. Άλλες τόσες είχαμε παρατηρήσει το γεμάτο από τοιχογραφίες καθολικό της Ιεράς αυτής Μονής και το σπάνιο σε τεχνοτροπία, ιστορία και αξία τέμπλο του Ιερού αυτού Ναού της Παναγίας μας. Ποτέ όμως δεν είχαμε παρατηρήσει όσο θα έπρεπε, μία από της πιο σπάνιες τοιχογραφίες που συναντάμε σε αυτό το Ιστορικό Μοναστήρι της Δίβρης και απεικονίζει τον Άγιο Χριστοφόρο με κεφάλι σκύλου, τον επονομαζόμενο και κυνοκέφαλο ή κυνοπρόσωπο. (Εικ.1).

Ορμώμενοι απ’ αυτό το γεγονός και κάνοντας μια μικρή έρευνα, διαπιστώσαμε πώς και σε ένα άλλο ακόμα σημαντικό μνημείο της Ηλείας, στον κοιμητηριακό Ναό των Αγίων Αναργύρων Αντρωνίου, που έχει χαρακτηριστεί από το αρμόδιο Υπουργείο Πολιτισμού ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, υπάρχει μια ακόμα τέτοια σπάνια απεικόνιση του Αγίου Χριστοφόρου με κεφάλι σκύλου. (Εικ. 4 και 5).

Όλο αυτό λοιπόν μας κέντρισε το ενδιαφέρον και μας έκανε να ασχοληθούμε με αυτό το περίεργο για αρκετούς φαινόμενο της ιστορήσεως του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Χριστοφόρου με μορφή σκύλου, όπου αποδεδειγμένως απαντάται και σε άλλα μέρη της Ελλάδος.[1]

Μέσα απ’ αυτή την εργασία μας λοιπόν, θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε εν συντομία τις δύο αυτές σπάνιες τοιχογραφίες του Αγίου Χριστοφόρου στα δύο αυτά περισπούδαστα μνημεία της Ηλειακής γης και θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στην απορία γιατί άραγε αυτός ο Άγιος, ο οποίος μαρτύρησε στα πρώτα χριστιανικά χρόνια των σκληρών διωγμών, να ζωγραφίζεται με σώμα ανθρώπου αλλά έχοντας κεφάλι σκύλου.

Ο Άγιος Χριστοφόρος ο κυνοκέφαλος στο Καθολικό της κάτω Μονής Δίβρης.

Η ιστορική Δίβρη είναι μια κωμόπολις του τέως Δήμου Λαμπείας και του νυν καλλικρατικού Δήμου Αρχαίας Ολυμπίας. Στην αμφιθεατρικά χτισμένη Δίβρη, στις πλαγιές των Λαμπείων ορέων, συναντάμε 7 μαχαλάδες (συνοικίες – γειτονιές) και 52 Ναούς όσους σε καμία άλλη πόλη και κωμόπολη της Ηλείας[2]. Στην Δίβρη συναντάμε και δύο από τα σπουδαιότερα Μοναστήρια της Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας που έχουν διαγράψει μια πλούσια ιστορική διαδρομή ανά τους αιώνας. Την άνω Μονή Δίβρης, την  επονομαζομένη Παναγία Χρυσοπηγή και την κάτω Μονή Δίβρης.

Εικ. 2. Λεπτομέρεια της τοιχογραφίας με τον Αγ. Χριστοφόρο 
τον κυνοκέφαλο στο καθολικό της κάτω Μονής Δίβρης.

200 μέτρα Νότια και δεξιά πλησιάζοντας την όμορφη αυτή κωμόπολη και αφού ξεδιψάσουμε στα δροσερά νερά της πηγής του Γαυροβίκου, βρίσκεται η κάτω Μονή Δίβρης φυτεμένη μέσα σε μια χαράδρα που οργιάζει από βλάστηση. Χτίσμα του 18^ου αιώνος και μετόχι τώρα της άνω Μονής Δίβρης, χρησιμοποιήθηκε για να παραχειμάζουν οι μοναχοί της άνω Μονής από το δριμύ ψύχος της περιοχής κατά την περίοδο του χειμώνα.[3]

Ένας μονόχωρος θολωτός Ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, αποτελεί το Καθολικό της κάτω Μονής. Ο Ναός είναι κατάγραφος από τοιχογραφίες διαφόρων Αγίων που μέσα σε αυτούς συναντάμε και τον εξεταζόμενο Άγιο Χριστοφόρο. Στο Βόρειο τοίχος και σε ύψος 1 μέτρου από το έδαφος παρατηρούμε γραμμωτά κοσμήματα. Μια δεύτερη ζώνη παρουσιάζει ολόσωμες μορφές Αγίων με φυσικό ύψος, ανάμεσα σε αυτούς διακρίνουμε τους εκπροσώπους του Μοναχικού βίου, Θεοδόσιο τον Κοινοβιάρχη, Σάββα, Ευθύμιο, Αντώνιο και μετά Χριστόφορο τον κυνοκέφαλο τον επονομαζόμενο και Ρέπρεβο, Συμεών τον στηλίτη, κ.α.[4] (Εικ.1). Ο Άγιος Χριστοφόρος εδώ ιστορείται όρθιος με το σώμα του να έχει στάση τρία τέταρτα ενώ το πρόσωπό του που έχει μορφή σκύλου(μακρύ ρύγχος, οφθαλμούς αμυγδαλωτούς και ζωηρούς και ώτα μικρά και αιχμηρά)[5] βρίσκεται σε στάση κατατομής, προφίλ. Φορά στρατιωτική στολή και στον ώμο του έχει κόκκινη χλαμύδα, στο δεξί του χέρι κρατάει υψωμένο σταυρό δείγμα του μαρτυρίου του και στο αριστερό φέρει λόγχη ενδεικτικό της στρατιωτικής του ιδιότητος. Η τοιχογραφία αυτή τιτλοφορείται «Ο ΑΓΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ο Ρέπρεβος».  (Βλ. Εικ.1 και Εικ.2). Ρέπρεβος ήταν το αρχικό όνομα του Αγίου όπως θα δούμε και παρακάτω.

Η υπέρθυρη επιγραφή η οποία βρίσκεται πάνω από την κυρία είσοδο του Καθολικού της  κάτω Μονής Δίβρης[6] μας δίδει πολύ σημαντικές πληροφορίες αφ’ ενός μεν γενικότερα περί της Μονής, αφ’ ετέρου δε ειδικότερα περί του αγιογράφου δια του χρωστήρος του οποίου ιστορήθη το κατάκοσμο από τοιχογραφίες Καθολικό της Μονής, αλλά και η εξεταζόμενη τοιχογραφία του Αγ. Χριστοφόρου.[7] Μέσα από τους 14 στοίχους της προαναφερθείσας επιγραφής η οποία αποτελείται από μεγαλογράμματη γραφή εκτός από το τελευταίο δίστιχο που συμπληρωματικώς ο αγιογράφος χρησιμοποίησε πεζά γράμματα, εξάγονται οι πληροφορίες ότι «ανεκαινίσθει το 1746 εκ βάθρον γης ο ναός της Παναγίας με δαπάνες του πανοσιωτάτου πατήρ Χρύσανθου Ιερομόναχου Μαρκούρη μετά των συνευρεθέντων αυτώ πατέρων και αρχιερατεύοντος του επισκόπου Ωλένης Συμεών».[8] Στο τέλος της πολύ σημαντικής αυτής επιγραφής, ο συγγραφέας αποκαλύπτει και το όνομά του «δια χειρός εμού Αντωνίου εν κόμης και πατρίδος Νεζερό του Καλαβρύτου». (Εικ. 3). Αξιοπρόσεχτο είναι και αυτό το οποίο στο τελευταίο δίστιχο αναφέρει ο ολιγογράμματος και αμαθής όπως θα δούμε και πιο κάτω Αγιογράφος: «ΕΥΧΕΤΕΣΤΕ ΕΙ ΑΝΑΓΙΝΟΣΚΟΝΤΕC υ μεν φοιλος πεφεικας εισελθε χερον υ δεχθρος και βάσκαμα πορο παρο φευγε τις πιλοις ταυτίς». Δηλ. να εύχονται και να προσεύχονται αυτοί που θα διαβάζουν την αναθηματική αυτή επιγραφή και οι μεν φίλοι να εισέρχονται με χαρά θαυμάζοντας οι δε εχθροί να απομακρύνονται απ’ αυτή την πύλη.

Εικ. 3. Υπέρθυρη επιγραφή  στην είσοδο του καθολικού της κάτω Μονής Δίβρης.

Φρονούμε πως αξίζει σε αυτό το σημείο να καταθέσουμε λίγα στοιχεία για τον Αγιογράφο του Καθολικού της κάτω Μονής και τεχνίτη της παραστάσεως του Αγίου Χριστοφόρου του κυνοπροσώπου. Ο αγιογράφος Αντώνιος ο Νεζερίτης ανήκει στην ομάδα των αυτοσχέδιων αγιογράφων του 18^ου αιώνος. Αυτοί οι αγιογράφοι με τα λαϊκά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τέχνης τους διατηρούσαν παρηκμασμένες πλέον τεχνικές την περίοδο αυτή μετά από την πολύ μεγάλη πρόοδο που είχε σημειωθεί κατά τον 17^ο αιώνα με τις αγιογραφικές τεχνικές των μεγάλων αγιογράφων Μόσχων και Κακαβάδων.[9] Οι Νεζερίτες αγιογράφοι όμως παρ’ όλα αυτά  εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του θρησκευόμενου Πελοποννησιακού λαού και διακοσμούν Ναούς και Μονές με τον αυτοσχεδιασμό τους και με την ευσέβειά τους. Αυτοί οι μέτριοι ζωγράφοι, βοηθούσαν τον υπόδουλο λαό να προσεύχεται και να παραμένει πιστός στην Ορθόδοξη πίστη. Ο εξεταζόμενος εδώ αγιογράφος Αντώνιος, στερείται εντελώς παιδείας, κάτι που αδιάψευστα καταμαρτυρούν οι ανορθόγραφες επιγραφές των εικόνων του και η προαναφερθείσα κτητορική επιγραφή ανιστορήσεως της κάτω Μονής Δίβρης. Δεν έχει καλλιτεχνική παιδεία και τον χρωστήρα κατά πάσα πιθανότητα ανάλαβε μαθητευόμενος κοντά σε κάποιον άλλο Νεζερίτη ζωγράφο. Ο Αντώνιος είναι ο μετριότερος όλων των Νεζεριτών, κατασκευάζει αφρόντιστες μορφές Αγίων και φιλοτεχνεί περισσότερο δευτερεύοντα στοιχεία των εικόνων όπως στολές, έπιπλα, σκεύη κ.α.[10]

Ο Άγιος Χριστοφόρος ο κυνοπρόσωπος στον κοιμητηριακό Ναό των Αγίων Αναργύρων Αντρωνίου.

Στο νεκροταφείο της ενορίας Αντρωνίου του Δήμου Αρχαίας Ολυμπίας βρίσκεται ένας μικρός Ναός αφιερωμένος στους Αγίους Αναργύρους, ο οποίος έχει κηρυχθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο.[11] Ο Ναός ανήκει στην περίοδο της όψιμης τουρκοκρατίας. Αρχικά ήταν θολοσκεπής, ενώ σήμερα διασώζεται ως μονόχωρος ξυλόστεγος που καταλήγει Ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα. Αρχικά ο Ναός είχε τρούλο όπου καταστράφηκε μαζί με την στέγη του και γύρω στο 1960 επιχειρήθηκε από τους κατοίκους η επισκευή του από τοπικούς ανειδίκευτους τεχνίτες.[12]

Εικ. 4. Τοιχογραφίες απο τον κοιμητηριακό ναό Αγ. Αναργύρων Αντρωνίου.

                             Στο μέσον εικονίζεται ο Αγ. Χριστόφορος ο κυνοκέφαλος.

Στον Νότιο και Ανατολικό τοίχος του Ναού διατηρούνται τοιχογραφίες όπως και στο χτιστό τέμπλο οι οποίες χρονολογούνται στον 18^ο αιώνα.[13] Ο εσωτερικός αυτός ζωγραφικός διάκοσμος έχει υποστεί σημαντικές αλλοιώσεις καθώς συντηρήθηκε από μη ειδικούς. Οι ζωγραφικές επιφάνειες επιχρίστηκαν και βάφτηκαν και αρκετές καταστράφηκαν ενώ σήμερα διασώζονται μόνο στο Ανατολικό και Νότιο τοίχος καθώς και στο χτιστό τέμπλο του Ναού.[14]

Στο δεξιό και Νότιο τοίχος λοιπόν του σημαντικού αυτού μνημείου συναντάμε σειρά στηθαίων αγίων[15] παρόμοιων με αυτών του Καθολικού της κάτω Μονής Δίβρης. Βλέπουμε λοιπόν να ιστορούνται από αριστερά στην πρώτη κάτω ζώνη, ο Άγιος Αντώνιος, ο Άγιος Γρηγόριος, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ο Άγιος Ανδρέας, μετά ο εξεταζόμενος Άγιος Χριστοφόρος ο επονομαζόμενος και Ρέπρεβος με κεφάλι σκύλου, εν συνεχεία εικονίζεται ένας νεαρός αγένειος Άγιος με δυσανάγνωστο όνομα και μετά ο Άγιος Θεοδόσιος ο Κοινοβιάρχης, ενώ σε μια δεύτερη πάνω ζώνη εικονίζονται μετωπικοί Άγιοι μέσα σε κυκλικό περίγραμμα.(Εικ. 4, 5). Ο Άγιος Χριστοφόρος εικονίζεται εδώ σε στάση τριών τετάρτων και το πρόσωπό του, που έχει την μορφή σκύλου, εμφανίζεται σε στάση προφίλ. Κρατά στο δεξί του χέρι σταυρό ενδεικτικό της μαρτυρικής του θυσίας, φέρει στρατιωτική ενδυμασία και κόκκινη χλαμύδα στον ώμο του. Το σκυλίσιο πρόσωπό του είναι κατεστραμμένο με καφέ χρώμα προφανώς από την προσπάθεια κάποιου αδέξιου και ανειδίκευτου τεχνίτη να συντηρήσει την τοιχογραφία[16]. (Εικ. 5).

Αναθηματικές ή κτητορικές επιγραφές δυστυχώς δεν διασώζονται σε αυτό το Ναό ώστε να μας μαρτυρούν σημαντικά στοιχεία περί της χρονολογίας κτίσεως του Ναού και ιστορήσεως των τοιχογραφιών. Από την αρμόδια Αρχαιολογική Υπηρεσία, όπως και προελέχθη, τόσο ο Ναός όσο και οι τοιχογραφίες ανάγονται στον 18^ο αιώνα. Μία μόνο δυσανάγνωστη επιγραφή διασώζεται σε αυτό το μνημείο πάνω από την ωραία πύλη του κτιστού τέμπλου που δυστυχώς το πέρασμα του παμφάγου και πανδαμάτορος χρόνου δεν μας επιτρέπει να διακρίνουμε τίποτα. (Εικ. 7).

Εικ. 7. Υπέρθυρη δυσανάγνωστη επιγραφήάνω της ωραίας πύλης του κοιμητηριακού  ναού Αγ. Αναργύρων Αντρωνίου.

Γεγονός είναι πάντως ότι στην απογραφή την οποίαν έκαναν οι Βενετοί γύρω στο 1699 με 1700 στην Επισκοπή Ωλένης, ζητώντας από τους κατά τόπους Επισκόπους να τους παραδώσουν καταστάσεις (νότες) των εκκλησιαστικών περιουσιακών στοιχείων κάθε περιοχής, στο χωριό Αντρώνι καταγράφεται Ναός επ ονόματι των Αγίων Αναργύρων.[17]

Μετά από μια επιμελέστερη παρατήρηση των τοιχογραφιών των δύο αυτών μνημείων, του Καθολικού της κάτω Μονής Δίβρης και του Ναού των Αγίων Αναργύρων Αντρωνίου, θα μπορούσαμε να εικάσουμε ότι δεν αποκλείετε το ίδιο χέρι που έχει φιλοτεχνήσει τις τοιχογραφίες του Καθολικού της κάτω Μονής να φιλοτέχνησε και αυτές του Ναού των Αγίων Αναργύρων. Επομένως είναι επιτρεπτό να εικάσουμε ότι ο ίδιος ζωγράφος ιστόρισε και τις δύο εξεταζόμενος μορφές του κυνοπροσώπου Αγίου Χριστοφόρου. Αυτή η εικασία μας ερείδεται στο γεγονός ότι τα δύο μνημεία είναι στον ίδιο τέως Δήμο Λαμπείας αλλά και δεν απέχουν χιλιομετρικά  πολύ το ένα με το άλλο, είναι και τα δύο κτίσματα της αυτής χρονικής περιόδου, του 18^ου αιώνος, οι τοιχογραφίες παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες ως προς την επιλογή και την σειρά κατάταξης των μορφών των Αγίων που ιστορούνται και ως προς την τεχνική κατασκευής τους.

Εικ.6. Η Παναγία η Πλατυτέρα δείγμα τοιχογραφίας
από τον κοιμητηριακό ναό των Αγ. Αναργύρων.         

Παρατηρείται επίσης ότι ο χρωστήρας του αγιογράφου χρησιμοποιεί και στις δύο περιπτώσεις περίπου τα ίδια έντονα και ζωηρά χρώματα, ενώ επίσης και οι τοιχογραφίες του Ναού των Αγίων Αναργύρων, όπως και του Καθολικού της Μονής της Δίβρης, έχουν φιλοτεχνηθεί από χέρι αμαθούς, αυτοσχέδιου και ολιγογράμματου ζωγράφου, κάτι που φανερώνουν και οι ανορθόγραφες επιγραφές στις μορφές των Αγίων. (Εικ. 1,4 και 5). Ένα ακόμα στοιχείο που συνηγορεί στην εικασία μας αυτή είναι πως και εδώ ο τεχνίτης χρησιμοποιεί λαϊκές τεχνικές εκείνης της εποχής που είναι ιδιαιτέρως διαδεδομένες στην περιοχή.

Όλα τα ανωτέρω λοιπόν μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως αν και ακόμα ο αγιογράφος του Ναού των Αγίων Αναργύρων δεν είναι ο γνωστός σε εμάς Αντώνιος ο Νεζερίτης, τότε θα πρέπει να είναι ένας άλλος Νεζερίτης τεχνίτης που αυτή την περίοδο δραστηριοποιείται στην περιοχή.

Αξίζει εδώ να αναφέρουμε πώς εκτός από τα δύο αυτά σημαντικά μνημεία όπου συναντάμε τοιχογραφίες του Αγίου Χριστοφόρου του κυνοκεφάλου, συναντάμε επίσης εικόνες του Άγιου, όχι όμως με την μορφή σκύλου, στον Ιερό Ναό του Αγίου Διονυσίου Πύργου, όπου ο Άγιος εικονίζεται σε φορητή εικόνα να μεταφέρει στους ώμους του τον Χριστό εβρισκόμενος μέσα σε ποταμό και βαστάζοντας την βλαστάνουσα ράβδο, καθώς επίσης και στον Μοναδικό Ναό της Μητροπόλεώς μας που είναι αφιερωμένος στον Άγιο Χριστοφόρο, στις εγκαταστάσεις του ΚΤΕΛ Πύργου. Η κατασκευή αυτού του Ναού προς τιμήν του Αγίου Χριστοφόρου δεν έγινε τυχαία εδώ καθώς ο Άγιος Χριστοφόρος είναι ο προστάτης Άγιος των αυτοκινητιστών και των οδηγών.

Η κυνοπρόσωπη – κυνοκέφαλη μορφή του Αγίου Χριστοφόρου.

Εκ των προτέρων θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ο Άγιος Χριστοφόρος είναι ένας από τους Μεγαλομάρτυρες της Χριστιανικής μας πίστεως, που εορτάζεται από την Εκκλησία μας για την θυσιαστική του πράξης στις 9 Μαΐου.

Γιατί όμως ο Άγιος αυτός ιστορείται με αυτή την ιδιαίτερη μορφή; Έχοντας σώμα ανθρώπου αλλά κεφάλι κυνός; χρησιμοποιώντας διάφορες πηγές θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα.

Εικ. 5. Ο Αγ. Χριστοφόρος ο κυνοκέφαλος. Αγ. Ανάργυροι Αντρωνίου.

Πρωτίστως πρέπει να τονίσουμε ότι ο Άγιος Χριστοφόρος είναι ένας εκ των Αγίων της Εκκλησίας μας ο οποίος εικονίζεται με πολλούς και ποικίλους τρόπους. Σε αυτό συνετέλεσαν κυρίως οι παράδοξες περί αυτού διηγήσεις των συναξαρίων, όπως θα διαπιστώσουμε και παρακάτω. Ο χαρακτηριστικότερος τύπος απεικονίσεως του Αγίου βέβαια, είναι ο τύπος του κυνοκεφάλου και είναι λαϊκής προελεύσεως. Μαρτυρείται δε ότι η παράσταση αυτή είναι δημιούργημα των χρόνων της παλαιοχριστιανικής εποχής.[18]

Ας δούμε όμως τώρα ποιοί ήταν εκείνοι οι λόγοι που συνετέλεσαν στην απεικόνιση του Άγιου με αυτή την κυνοπρόσπωπη μορφή.

1.   Αρχικά πρέπει να στραφούμε προς τον βίο του Άγιου Χριστοφόρου, από τον οποίο εκπηγάζουν πολύ διαφωτιστικές πληροφορίες για το εξεταζόμενο θέμα μας. Ο Άγιος Χριστοφόρος  έζησε και μαρτύρησε στα χρόνια του Ρωμαίου Αυτοκράτορος Δεκίου, γύρω στο 249 με 251 μ.χ. Καταγόταν από μια φυλή της Βόρειας Αφρικής των Μαρμαριτών. Τα μέλη της φυλής αυτής, ήταν ανθρωποφάγοι και είχαν σώμα ανθρώπινο αλλά κεφάλι που έμοιαζε με μορφή σκύλου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να επηρεάσει την βυζαντινή εικονογραφία, η οποία αργότερα θα τον παρουσιάσει ως κυνοκέφαλο. Στην διάρκεια ενός πολέμου συνελήφθει αιχμάλωτος και μαζί με άλλους 200 στρατιώτες μεταφέρθηκε στην Αντιόχεια όπου εκεί, κατηχώντας και μεταστρέφοντας και τους 200 αυτούς Ρωμαίους στρατιώτες στον Χριστιανισμό, εβαπτίσθει από τον εκεί Επίσκοπο Αντιοχείας Ιερομάρτυρα Βαβύλα(εορτάζει στις 4 Σεπτεμβρίου) μετονομαστείς από Ρέπρεβος σε Χροστοφόρος.

Ρέπρεβος ή Ρέπροβος ήταν αρχικά  τον όνομα του Αγίου που είναι Λατινικής προελεύσεως και είχε προσλάβει αυτό το όνομα προφανώς λόγω της δυσμορφίας του καθ’ ότι αυτό σημαίνει «επάρατος, δύσμορφος, στυγερός».[19]

Κατά τα Συναξάρια μαρτυρείται ότι αφορμή για να οδηγηθεί στον αποκεφαλισμό ο Άγιος Χροστοφόρος ήταν η άρνησή του να θυσιάσει στα είδωλα και η μεταστροφή στον Χριστιανισμό δύο γυναικών ελευθέρων ηθών της Καλλινίκης και της Ακυλίνας καθώς επίσης και των 200  Ρωμαίων στρατιωτών.[20]

1.   Μια δεύτερη άποψη περί της κυνοπρόσωπης μορφής του Αγίου Χριστοφόρου, που θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε περισσότερο ως λαϊκή δοξασία, είναι ότι η ομορφιά και το κάλλος του Αγίου ήταν τόσο έντονο ώστε πολλές γυναίκες έπεφταν σε πειρασμό ατενίζοντας το πρόσωπό του. Ο Άγιος που δεν ήθελε να γίνεται αιτία σκανδαλισμού παρακάλεσε τον Θεό να του αλλάξει την μορφή και να τον κάνει άγριο και αποκρουστικό στο πρόσωπο. Έτσι λοιπόν απεστάλει Άγγελος και άγγιξε το πρόσωπό του και αμέσως έγινε τόσο δύσμορφος και αποκρουστικός που έμοιαζε με την μορφή του σκύλου.[21] Ο αγιογράφος λοιπόν επέλεξε το κεφάλι κυνός για να φανερώσει την φυσική ασχήμια του Άγιου που του εδόθηκε από τον Θεό και να αποδείξει ότι στον Χριστιανισμό το φυσικό κάλλος δεν έχει καμία αξία ως προς την άγουσα προς τον Θεό οδό. Ο εικονογράφος λοιπόν θέλει να δείξει εδώ με αλληγορικό και συμβολικό τρόπο πως όλοι έχουν το δικαίωμα της μετοχής στην αληθινή πίστη του Τριαδικού Θεού ανεξάρτητα από την μορφή τους και τούτο γιατί όλοι είναι εικόνα και ομοίωση Θεού.[22]

1.   Πολύ διαφωτιστικά είναι και αυτά τα οποία αναφέρουν κάποιοι σημαντικοί ερευνητές περί των γραπτών παραδόσεων γύρω από το θέμα αυτό. Έτσι λοιπόν πληροφορούμαστε ότι η γραπτή παράδοση για τον Άγιο Χριστοφόρο διακρίνεται αφ’ ενός μεν στην Βυζαντινή, Ελληνίζουσα και αφ’ ετέρου δε στην Ανατολίζουσα. Στην πρώτη ανήκει το «Synaxarium Constantinopolitanum» του 10^ου αιώνος και στην δεύτερη «Το μαρτύριο του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Χριστοφόρου» του 11^ου αιώνος.      Στο δεύτερο αυτό μαρτύριο, αναφέρεται ότι ο Άγιος ήταν «…..από το γένος των κυνοκεφάλων, γης δε των ανθρωποφάγων, αλλά πιστός τω φρονήματι και αεί τα λόγια μελετών του Θεού. Ουκ ηδύνατο δε τη ημετέρα διαλέκτω λαλείν …..» ενώ πιο κάτω αυτός αναφέρεται ως «… κακοπρόσωπος, κακώνυμος, αλλόφυλος και αλλοτριόμορφος». Αντιθέτως το συναξάριο της Κωνσταντινουπόλεως αρνείται ότι ο Άγιος ήταν κυνοκέφαλος. «Περί τούτου του ενδόξου και μεγαλομάρτυρος τερατώδη λέγεται τινά και παράδοξα, ότι τε κυνοπρόσωπος ήν εκ της χώρας των τους ανθρώπους κατεσθιόντων και ότι πρότερον ανθρώπους ήσθιεν, ύστερον δε μετά το πιστεύσαι Χριστώ μετεμορφώθη. Ούκ έστι δε τούτο, ούκ έστιν. Αλλά τινές αυτόν ούτως υπενόησαν δια το εθνικόν και άγριον και φοβερόν».[23]

Επηρεασθέντες λοιπόν από την Ανατολίζουσα παράδοση του Μαρτυρίου του Αγίου Χριστοφόρου ορισμένοι «λαϊκοί» αγιογράφοι εξεικόνισαν τον Άγιο ως κυνοκέφαλο.[24]

1.   Πολύ ενδιαφέροντα είναι και αυτά τα οποία αναφέρει ο Θεολόγος Καθηγητής Θωμάς Μαφρέδας σχετικά με αυτό το θέμα, μέσα από την διαφωτιστική του εργασία. Θέλοντας να εξηγήσει αυτό το γεγονός της απεικονίσεως του Αγίου Χριστοφόρου τονίζει πως «είναι σύνηθες για τον Ελληνορωμαϊκό πολισμό στην προσπάθειά του να εξάρει τα επιτεύγματα του πολιτισμού του και να περιγράψει τους διάφορους πολιτισμούς που είναι μακριά από τον μέχρι τότε γνωστό και πολιτισμένο κόσμο, να χρησιμοποιεί περιγραφές που να παρουσιάζουν τα φύλα αυτά ως απόκοσμα, με ανθρώπους που περισσότερο μοιάζουν σε ζώα παρά με ανθρώπινη μορφή. Έτσι ο βιογράφος του Αγίου Χριστοφόρου αναφέροντας πως κατάγεται από μια φυλή κυνοκεφάλων ανθρώπων και ανθρωποφάγων, περισσότερο επιθυμεί να καταδείξει πως κατάγεται από μια περιοχή άγνωστη και απρόσιτη για τον τότε γνωστό κόσμο, παρά από μια φυλή δύσμορφη με απολίτιστες συνήθειες».[25]

1.   Δεν πρέπει να παραθεωρίσουμε και ένα ακόμα στοιχείο το οποίο αναφέρουν οι ερευνητές, υποστηρίζοντας πως η χρήση ζωομορφικών χαρακτηριστικών δεν απαντά για πρώτη φορά στην βυζαντινή τέχνη και μάλιστα στην εικονογραφία του Αγίου Χριστοφόρου. Αντιθέτως είναι αρκετά παλαιά συνήθεια. Αρκετοί ερευνητές στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν αυτό το φαινόμενο, αναζήτησαν ερείσματα στην μυθολογία και στις δοξασίες των λαών της εγγύς  και της άπω Ανατολής και κυρίως της Αιγύπτου. Έτσι λοιπόν αρκετοί συσχετίζουν αυτόν με τον Αιγύπτιο Θεό Ανούβη ο οποίος είχε κεφάλι σκύλου και μετέφερε στον ώμο του τον Ώρον πάνω από τον Νείλο ποταμό.[26] Ας θυμηθούμε εδώ και από την Ελληνική μυθολογία την Εκάτη, η οποία και αυτή είχε κεφάλι σκύλου.[27] Η Εκάτη είναι αυτή που πληροφορεί πρώτη την Δήμητρα για την απαγωγή της κόρης της και έτσι θυμίζει το ρόλο του Ανούβη.[28] Αλλά να θυμηθούμε και τον Κέρβερο που και αυτός είχε μορφή κυνός.[29]

1.   Ο Καθηγητής Παναγιώτης Παπαευαγγέλου, αναφερόμενος στην παράσταση του Αγίου Χριστοφόρου με την μορφή κυνός τονίζει ότι «αυτό εξακολούθησε να υπάρχει κοντά σε αγροτικούς πληθυσμούς μαζί με άλλα μαγικοθρησκευτικά θέματα τα οποία τα περιφρονούσε η αριστοκρατική τέχνη της Βασιλεύουσας και διέσωζαν αμαθείς ζωγράφοι κατά την έκφραση των συναξαρίων, στους οποίους άρεσε να ζωγραφίζουν τέτοιου είδους παραστάσεις».[30]

1.   Εν κατακλείδι θέλουμε να τονίσουμε πως ο Άγιος Χριστοφόρος είτε εικονίζεται ως κυνοκέφαλος, είτε ως άνθρωπος που μεταφέρει το Χριστό στους ώμους του, είναι μέτοχος των δωρεών του Αγίου Πνεύματος και της χάριτος του Θεού. Και οι δύο  παραστάσεις πετυχαίνουν τον στόχο και το σκοπό τους, που δεν είναι άλλος από την αισθητοποίηση μέσω της τέχνης της παρουσίας της Χάριτος του Θεού μέσα στις ιερές μορφές.

Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να τονίσουμε ότι η Λατινική αγιολογική παράδοση ακολούθησε διαφορετική στάση ως προς το γεγονός της απεικονίσεως του Αγίου. Η Καθολική Εκκλησία, η οποία και αυτή τιμά τον Άγιο Χριστοφόρο, χωρίς να αποδέχεται εικονογραφήσεις σαν και αυτές της Ανατολικής Εκκλησίας, ακολούθησε ένα νέο εικονογραφικό τύπο, καθαρό από ζωομορφικά χαρακτηριστικά. Η Δυτική Εκκλησία προέβη σε μια διαφορετική ιστόρηση έχοντας ως βάση την ανάλυση του ονόματος του Αγίου. Έτσι λοιπόν απορρίφτηκε η άποψη πως η μορφή του Άγιου Χριστοφόρου έμοιαζε με μορφή σκύλου και επικράτησε η εντύπωση πως ο Άγιος ήταν ένας γίγαντας ο οποίος κουβαλούσε στους ώμους του τον Χριστό από την μία όχθη ενός ποταμού στην άλλη. (Χριστο – φόρος).[31]

Τέλος, πρέπει να αναφέρουμε πως η εξεταζόμενη μορφή του Άγιου Χριστοφόρου του κυνοκεφάλου, δεν αποτελεί ζωολατρεία, διότι κανένας σκύλος δεν λατρεύεται, κανένας σκύλος δεν ενσαρκώνει τον Άγιο Χριστοφόρο και κανένας σκύλος δεν είναι ιερός. Ο Χριστιανισμός δεν μπορεί καν να κατηγορηθεί ούτε για ανθρωπολατρεία πολλώ δε μάλλον για ζωολατρεία, εφόσον στον Χριστιανισμό δεν λατρεύονται οι  άνθρωποι, παρά μόνο ο Θεός. Ακόμα και οι Άγιοι δεν λατρεύονται αλλά τιμούνται.[32]

Ηλεία  και κυνοκέφαλοι.

Οι δοξασίες περί των κυνοκεφάλων δεν παρουσιάζονται για πρώτη φορά στα αγιολογικά κείμενα Ελληνικά και Λατινικά που σχετίζονται με το βίο του Αγίου Χριστοφόρου. Η παρουσία τους και η αναφορά σε αυτούς είναι ήδη γνωστή από την αρχαιότητα. Στους κυνοκεφάλους αναφέρεται ο Ηρόδοτος, ο Πλάτων, ο Αριστοφάνης, ο Λουκιανός, ο ιατρός Γαληνός κ.α.[33] Σύμφωνα με μία λαϊκή δοξασία και παράδοση οι κυνοκέφαλοι μετείχαν ακόμα και στο κτίσιμο του πύργου της Βαβέλ[34].

Εκείνος όμως που διέσπειρε παντού και εκτός Ελλάδος τις παραδόσεις περί των σκυλοκεφάλων, είναι ο ψευδο-Καλλισθένης ο οποίος έγραψε και διέδωσε παντού την λεγόμενη «Φυλλάδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου», ένα ανάγνωσμα πολύ αγαπητό και προσφιλή από τον λαό. Το δημώδες αυτό βιβλίο, άσκησε μεγάλη επίδραση όχι μόνο στον Ελληνικό λαό, αλλά και σε άλλους λαούς της Ανατολής και της Δύσης στους οποίους διαδόθηκε με σχετικές μεταφράσεις.[35]

Σύμφωνα με την φυλλάδα αυτή, ο Μέγας Αλέξανδρος αφού πέρασε τα σύνορα της Ινδικής, στην Ασία, έφτασε στα βάθη μιας ερήμου όπου συνάντησε τις Αμαζόνες και  τους κυνοκεφάλους, τους πελώριους αυτούς ανθρωποφάγους. Τέλος δε έφτασε στους κήπους του Παραδείσου.[36] Ιδού πως περιγράφει το γεγονός η φυλλάδα αυτή:

«……και ήλθαν είς τον τόπον των Σκυλοκεφάλων. Αυτοί οι Σκυλοκέφαλοι, όλον τους το κορμίν είναι ώσπερ ανθρώπου και το κεφάλιν τους ένι σκύλινον και λαλούν φωνήν ανθρωπίνην, και άλλην φοράν βαβίζουν ως οι σκύλοι, σκύλινα».[37]

Επηρεασθέντες λοιπόν οι κάτοικοι κάθε περιοχής από όλα αυτά, διαμόρφωσαν ποικίλες παραδόσεις, μύθους και δοξασίες περί των κυνοκεφάλων που διασώζονται έως και σήμερα και μεταφέρονται δια στόματος από γενιά σε γενιά. Κάθε τόπος έχει και τις δικές του παραλλαγές περί των κυνοκεφάλων.

Ο καθηγητής κ. Οικονομίδης, συμπερασματικά τονίζει μέσα από την σχετική του εργασία, πως σύμφωνα με τις λογής παραδόσεις οι σκυλοκέφαλοι έχουν δύο πρόσωπα. Ένα πρόσωπο που το βλέπουν οι άλλοι άνθρωποι και ένα που το κρύβουν, αυτό που φαίνεται είναι ανθρώπινο και εκείνο που αποκρύβεται σκύλινο, εξ ου και η σχετική παροιμία του λαού μας για τους διπροσώπους «Μπροστά φίλος και πίσω σκύλος, ή από μπροστά σου κάνει το φίλο και από πίσω τον σκύλο».[38]

Όπως λοιπόν και σε άλλα μέρη της Ελλάδος, έτσι και εδώ στην Ηλεία που είναι πλούσια σε λαογραφικές παραδόσεις, υπάρχουν διάχυτες προφορικές και όχι μόνο παραδόσεις και δοξασίες περί της υπάρξεως κυνοκεφάλων. Σύμφωνα λοιπόν με μία Ηλειακή παράδοση, οι σκυλοκέφαλοι είχαν ως τόπο κατοικίας τους το Κάστρο Χλεμούτσι. Αξίζει νομίζω να καταθέσουμε σε αυτό το σημείο την πολύ σημαντική αυτή παράδοση, όπως την κατέγραψε και διασώζεται έως τις μέρες μας ο Καθηγητής κ. Οικονομίδης. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την παράδοση: «Τον παλιό καιρό στο κάστρο στο Χλεμούτσι κατοικούσανε οι σκυλοκέφαλοι, που όπως μας έλεγε ο παππούλης μου, ήσανε πολύ κακοί και μοβόροι, και ετρώγανε ως κι ανθρώπινο κρέας. Κάποτε ένας από δαύτους άρπαξε μίνια όμορφη τσούπα από την Γαστούνη και τη μπήγε στο μπύργο του στο κάστρο και τη μπαντρεύτηκε. Ευφτούνη μίνια μέρα κατέβηκε στο κατώι του πύργου να βγάλει τσιγαρίδες από τη λαίνα και βρήκε μέσα ένα κομμάτι ανθρώπινο χέρι. Τότενες εμαλινάρισε και παρά λίγο να χάσει το λογικό της και τη νύχτα βρήκε τρόπο, όταν όλοι κοιμώσαντε, κι έφυγε κι εγύρισε σπίτι της».[39]

Την παράδοση αφηγήθηκε το 1961 η Βασιλική Ρήγα, 79 ετών τότε, από την Γαστούνη και νομίζουμε ότι φανερώνει την άποψη που είχαν οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής της Ηλείας περί της υπάρξεως κυνοκεφάλων.

Ολοκληρώνοντας, θα θέλαμε να τονίσουμε πως με την μελέτη μας αυτή, κάναμε μια μικρή προσπάθεια να ερμηνεύσουμε τον εικονογραφικό τύπο του αγίου Χριστοφόρου με την μορφή σκύλου και επιχειρήσαμε να ερμηνεύσουμε τα αίτια δημιουργίας αυτού του εικονογραφικού τύπου, με βάση τα βιογραφικά στοιχεία του και άλλες σημαντικές πηγές.

Ελπίζουμε ότι με τα γραφόμενά μας καταφέραμε να δώσουμε απαντήσεις στον ανήσυχο αναγνώστη περί αυτού του θέματος, και να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον για περεταίρω έρευνα.

---

[1] Τέτοιου είδους απεικονίσεις του Αγίου Χριστοφόρου του κυνοκεφάλου εκτός από την Ηλεία υπάρχουν στον Ιερό Ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου στην Λίνδο της Ρόδου του 13^ου αιώνος, στην Καπαδοκία, στην Μ. Ασία, μία φορητή εικόνα του Άγιου που φυλάσσεται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών του 17^ου αιώνος, μια άλλη στο Εκκλησιαστικό Μουσείο Σερρών του 18^ου αιώνος. Επίσης αναφέρονται απεικονίσεις του κυνοπροσώπου Αγίου στον Ναό του Αγίου Γερμανού των Πρεσπών και στην Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Γραμμένου στην Ήπειρο κ. α. για περισσότερα πρβλ.http://www.dyosmaraki.blogspot.com/2009/02/blog-post_09/html. Προσπελάστηκε στις 11/7/2011.

[2] Βλ. Μητροπολίτου Ηλείας και Ωλένης Γερμανού, «Τα Ναϊκά της Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας και Ωλένης»  στο: Πρακτικά Β΄ Τοπικού Συνεδρίου Ηλειακών Σπουδών, (Αθήνα 1989), σ.σ. 33-48.

[3] Πρβλ. Αρχιμανδρίτου Αθανασίου Μπαχού, Ηγουμένου Άνω Μονής  Δίβρης,  Ιερές Μονές Άνω και Κάτω Δίβρης Χρυσοπηγής και Κοιμήσεως Θεοτόκου,(Αθήναι 2006), σ.σ. 63 κ. εξ.

[4] Βλ. ο.π. σ. 65.

[5] Πρβλ. Παν. Σ. Παπαευαγγέλου, «Άγιος Χριστοφόρος, Εικονογραφία», άρθρο στην Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,(ΘΕΗ), τόμ. 12, (Αθήναι 1968), στ. 358-361.

[6] «ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΕΙ ΕΚ ΒΑΘΡΟΝ ΓΗC Ο ΠΑΝCΕΠΤΟC ΟΥΤΟC ΚΕ ΘΕΙΟC ΝΑΟC ΤΗC ΥΠΕΡΕΥΛΟΓΙΜΕΝΗCΔΕCΠΙΝΗC ΕΙΜΟΝ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΚΕ ΑΙΠΑΡΘΕΝΟΥ ΜΑΡΙΑC Ο ΕΠΙΚ ΛΙΘΕΙC ΚΕΙΜΗCΕΟC Κ(ΑΙ) ΕΖΟΓΡΑΦΥΣΤΙ ΔΙΑ CΙΝΔΡΟΜΙC ΚΟΠΟΥ ΚΕ ΕΞΟΔΟΥ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΠΑΝΩCΕΙΟΤΑΤΟΥ ΚΑΙ ΑΓΙΩΤΑΤΟΥ ΠΑΤΡΟC ΕΙΜΟΝ ΚΥΡΙΟΥ ΚΥΡΙΟΝ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΥΡΟΜΑΝΑΧΟΥ Ο ΕΚΛΙΘΗC ΜΑΡΚΟΥΡΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ CΗΙΝΕΥΡΕΘΕΝΤΟΝ ΑΓΙΟΝ ΠΑΤΕΡΟΝ ΚΑΙ ΑΡΧΕΙ ΥΕΡΑ ΤΕΒΟΝΤΟΝ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΘΕΟΦΥΛΕΣΤΑΤΟΥ ΚΕ ΑΓΙΟ ΤΑΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΚΥΡΙΟΥCΥΜΕΟΝ ΑΡΧΕΙΕΠΙCΚΩΠΟΥ ΤΗC ΑΓ ΙΟ ΤΑ ΤΗC ΕΠΙCΚΟΠΗC ΟΛΕΝΗC. ΚΑΙ ΔΙΑ ΧΕΙΡΟC ΕΜΟΥ ΑΝΤΟΝΗΟΥ ΕΝ ΚΟΜΗΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟC ΝΕΖΕΡΟ ΤΟΥ ΚΑΛΑΒΡΙΤΟΥ ΕΝ ΕΤΙ ΑΠΩ ΕΝCΑΡΚΟΥ Χ(ΡΙΣΤ)ΟΥ ΥΚΟΝΟΜΕΙΑC ΑΨΜΣ 1746 Κ(ΑΙ) 47 ΕΝ ΜΗΝΕΙ ΟΚΤΟΒΡΙΟΥ 10 ΕΥΧΕΤΕΣΤΕ ΕΙ ΑΝΑΓΙΝΟΣΚΟΝΤΕC υ μεν φοιλος πεφεικας εισελθε χερον υ δεχθρος και βάσκαμα πορο παρο φευγε τις πιλοις ταυτίς». (Εικ. 3).

[7] Βλ. Ιακ. Χ. Δραγάτση, «Ηλειακά σημειώσεις» στο Περιοδικό Παρνασσός, τευχ. 4, (1880) σ. 738, Αντωνίου Μητροπολίτου Ηλείας, «Ιεραί Μοναί Ηλείας» στο:Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά, τόμ. Η΄(1964), σ.29, Τάσου Γριτσοπούλου, «Ανέκδοτοι χριστιανικαί επιγραφαί  Πελοποννήσου» στο: Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμ. Γ΄ (Αθήναι 1976) σ.σ. 296-297, Αρχιμανδρίτου Αθανασίου Μπαχού, Ιερές Μονές Άνω και Κάτω Δίβρης Χρυσοπηγής και Κοιμήσεως Θεοτόκου, ο.π. σ. σ.73-74, Φωτεινής Κλουκίνα –Χαμάλη, Άγνωστες διαδρομές στην Ηλεία, Φύση, χωριά, εκκλησίες, Από το Λαρισό ποταμό έως τον Αλφειό, Εκδ. Βιβλιοπανόραμα (2008), σ.σ. 106-111.

[8] Περί του Επισκόπου Ωλένης Συμεών βλ. Μητροπολίτου Ηλείας Αντωνίου, «Η Επισκοπή Ηλείας δια των Αιώνων»,  Ανάτυπον εκ της Θεολογίας, (Αθήνησι 1928), σ.σ. 13-14, Ιωάννου Ν. Βορβίλα, Η Επισκοπή Ωλένης, (Πύργος Ηλείας 1983), σ. 16, Κωνσταντίνου Θ. Κυριακοπούλου, Η Ιερά Μητρόπολη Ηλείας (και Ωλένης), Έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας, (Αθήναι 1991), σ.σ. 35-36.

[9] Πρβλ. Τάσου Γριτσοπούλου, «Η Πελοποννησιακή ζωγραφική μετά την Άλωση», στο: Πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Σενεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμ. Α΄ (Αθήναι 1992-1993), σ.σ. 361 κ. εξ.

[10] Βλ. Αρχιμανδρίτου Αθανασίου Μπαχού, Ιερές Μονές Άνω και Κάτω Δίβρης Χρυσοπηγής και Κοιμήσεως Θεοτόκου, ο.π. σ. σ.74-76, Τάσου Γριτσοπούλου, «Ευσεβείς λαϊκοί ζωγράφοι από τα Νεζερά», στο: Πρακτικά Β΄ Τοπικού Συνεδρίου Αχαϊκών Σπουδών, (Αθήναι 1986), σ.σ. 146-155, Αντωνίου Μητροπολίτου Ηλείας, «Ιεραί Μοναί Ηλείας» στο: Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά, τόμ. Η΄ (1964), σ.29, Μητροπολίτου Ηλείας και Ωλένης Γερμανού, «Ο Θρησκευτικός χαρακτήρας των Ηλείων αναζητούμενος από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα από το βίο και τα μνημεία», Ανάτυπο από τα Πρακτικά του Εκτάκτου Ηλειακού Πνευματικού Συμποσίου, (Αθήναι 2003), σ. 34.

[11] Απόφαση Κήρυξης: ΥΠΠΟ. ΦΕΚ. 2253/Β/31-12-1999.

[12] Βλ. εφημερίδα «Πατρίς» Πύργου, Κυριακής 11^ης Μαρτίου 2007 σελ. 8.

[13] ΦΕΚ. 2253/Β/31-12-1999.

[14] Βλ. τα από 30-3-2007 και με υπ. αριθ. Πρωτ. 885 και από 27-4-2007 και με υπ. Αριθ. Πρωτ. 1631 σχετικά έγγραφα της 6^ης Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων που αναφέρονται στον Ιερό Ναό των Αγ. Αναργύρων Αντρωνίου. Θερμές ευχαριστίες εκφράζουμε εκ της θέσεως αυτής προς τον κ. Κωνσταντίνο Παπαντωνόπουλο που έλκει την καταγωγή του από το Αντρώνι και ευγενώς μας παραχώρησε τα σχετικά αυτά έγγραφα μαζί με άλλες σημαντικές πληροφορίες.

[15] Πρβλ. Κωνσταντίνου Παπαντωνοπούλου, Ο Άγιος Σκύλος Αντρωνίου, διαθέσιμο στο http://www.antroni.gr. Προσπελάστηκε στις 18/7/2011, βλ. επίσης καιhttp://www.visitilia.gr/el/action-mun/l-lasionas/361-doghead-saint.htm.  Προσπελάστηκε στις 12/7/2011, Γεωργίου Κοσμοπούλου, «Ζωομορφισμός και Χριστιανισμός, Χριστόφορος ο Ρέπροβος, ο Άγιος Σκυλομούρης και θαυματουργός από το Αντρώνι», στο Περιοδικό Κότινος, τεύχ. 1, (2011), σ.σ. 48-54.

[16] Το από 27-4-2007 και με υπ. Αριθ. Πρωτ. 1631 έγγραφο της 6^ης Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αναφέρει ότι ο ζωγραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του Ναού έχει υποστεί σημαντικές αλλοιώσεις, οι ζωγραφικές επιφάνειες επιχρίστηκαν και βάφτηκαν και συντηρήθηκε από μη ειδικό πρόσωπο.

[17] Βλ. Βασιλείου Δ. Σιακώτου, «Η απογραφή των ενοριακών Ναών στην περιοχή της Γαστούνης (Επισκοπή Ωλένης) το 1699-1700», στο Περιοδικό Ηλειακή Επιθεώρηση, τεύχ. 10, (Οκτώβριος –Δεκέμβριος 2005), σ.σ. 225-227, Παναγιώτη Θ. Παπαθεοδώρου, «Η περιουσία Ναών και Μονών της Ορεινής Ηλείας στα 1700», στο: Ηλειακή Πρωτοχρονιά, Ηλειακό Πανόραμα, 9, εκδ. Βιβλιοπανόραμα (2008),σ.σ. 280-287.

[18] Βλ. Παν. Σ. Παπαευαγγέλου, «Άγιος Χριστοφόρος, Εικονογραφία», ο.π. στ. 358-361.

[19] Πρβλ. Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού, τομ. Γ΄ Εκδ. Δόμος  (2005), διαθέσιμο στοhttp://www.snhell.gr/references/synaxaristis/search.asp. Προσπελάστηκε στις 11/7/2011, Ματθαίου Λαγγή, Ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας ⁵, τόμ. Ε΄ (Αθήναι 1996), σ.σ. 222-235, Αγαθαγγέλου Επισκόπου Φαναρίου, Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Μάιος, Έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, (2002), σ.σ. 138-142, Άγιος Χριστόφορος ο Κυνοκέφαλος, διαθέσιμο στοhttp://www.kynokefaloi.blogspot.com/2009/05/blog-post.html. Προσπελάστηκε στις 11/7/2011, Άγιος Χριστόφορος, διαθέσιμο στοhttp://www.el.wikipedia.org. Προσπελάστηκε στις 11/7/2011, Θωμά Μαφρέδα, Ο Άγιος Χριστόφορος ο Κυνοκέφαλος, διαθέσιμο στο:http://www.archive.gr/news.php.readmore=221. Προσπελάστηκε στις 11/7/2011, Παν. Σ. Παπαευαγγέλου, «Άγιος Χριστοφόρος, Εικονογραφία», ο.π. στ. 358-361.

[20] Οι Αγίες Μάρτυρες Ακυλίνα και Καλλινίκη επίστεψαν στον Χριστό δια του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Χριστοφόρου και αφού εβασανίσθησαν ανηλεώς με σιδερένιες ράβδους που διεπέρασαν τα σώματά τους, εμαρτύρισαν επί  Δεκίου (249-251 μ.χ.), «σούβλαις από των ποδών έως των ώμων διαπερασθείσαι τελειούνται». Πρβλ. Αγαθαγγέλου Επισκόπου Φαναρίου, Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, ο.π. σ. 142, Ματθαίου Λαγγή, Ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας ⁵ ο.π. σ. 235.

[21] Βλ. Αρχιμανδρίτου Νικοδήμου Παυλοπούλου, Αγιοδρόμιο, Έκδ. Εκδοτικός Οίκος Αστήρ, σ.σ. 267-268, Ζωγραφίζοντας μια ιστορία, Άγ. Χριστόφορος, ο σκυλοκέφαλος Άγιος της Λίνδου, διαθέσιμο στο: http://www.dyosmaraki.blogspot.com/2009/02/blog-post_09/html. Προσπελάστηκε στις 11/7/2011, Γεωργίου Κοσμοπούλου, «Ζωομορφισμός και Χριστιανισμός, Χριστόφορος ο Ρέπροβος, ο Άγιος Σκυλομούρης και θαυματουργός από το Αντρώνι», στο Περιοδικό Κότινος, τεύχ. 1, (2011), σ.σ. 48-54.

[22] Βλ. Χριστιανισμός και Ζωολατρεία; διαθέσιμο στο: http://www.apologitis.com/gr/ancient/zoolatria .htm. Προσπελάστηκε στις 12/7/2011, Θωμά Μαφρέδα, Ο Άγιος Χριστόφορος ο Κυνοκέφαλος, διαθέσιμο στο: http://www.archive.gr/news.php.readmore=221. Προσπελάστηκε στις 11/7/2011.

[23] Βλ. Δημητρίου Β. Οικονομίδη, «Ο Άγιος Χριστοφόρος, Λαογραφία», άρθρο στην Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,(ΘΕΗ), τόμ. 12, (Αθήναι 1968), στ. 361-362, του ιδίου, «Περί Κυνοκεφάλων, Εξ αφορμής μίας Ηλειακής παραδόσεως» στο: Επετηρίς της Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, τόμ. Β’ (εν Αθήναις 1983), σ.σ. 613- 624, Παν. Σ. Παπαευαγγέλου, «Άγιος Χριστοφόρος, Εικονογραφία», ο.π. στ. 358-361, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού, τομ. Γ΄ Εκδ. Δόμος  (2005), διαθέσιμο στο http://www.snhell.gr/references/synaxaristis/search.asp. Προσπελάστηκε στις 11/7/2011, Ματθαίου Λαγγή, Ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας ⁵, τόμ. Ε΄ (Αθήναι 1996), σ.σ. 222-235.

[24] Βλ. Δημητρίου Β. Οικονομίδη, «Περί Κυνοκεφάλων, Εξ αφορμής μίας Ηλειακής παραδόσεως», ο.π. σ. 619.

[25] Θωμά Μαφρέδα, Ο Άγιος Χριστόφορος ο Κυνοκέφαλος, ο.π.

[26] Βλ. Παν. Σ. Παπαευαγγέλου, «Άγιος Χριστοφόρος, Εικονογραφία», ο.π. στ. 358-361, Θωμά Μαφρέδα, Ο Άγιος Χριστόφορος ο Κυνοκέφαλος, ο. π.,Ζωγραφίζοντας μια ιστορία, Άγ. Χριστόφορος, ο σκυλοκέφαλος Άγιος της Λίνδου, διαθέσιμο στο:http://www.dyosmaraki.blogspot.com/2009/02/blog-post_09/html. Προσπελάστηκε στις 11/7/2011, Δημητρίου Β. Οικονομίδη, «Περί Κυνοκεφάλων, Εξ αφορμής μίας Ηλειακής παραδόσεως», ο.π. σ. 717.

[27] Πρβλ. Κωνσταντίνου Παπαντωνοπούλου, Ο Άγιος Σκύλος Αντρωνίου, διαθέσιμο στο http://www.antroni.gr. Προσπελάστηκε στις 18/7/2011.

[28] Η Εκάτη ήταν Αρχαιοελληνική χθόνια θεότητα, κόρη του Δία και της Δήμητρας. Ονομάστηκε έτσι από το εκάς ή το εκατόν επειδή δεν εξιλεωνόταν παρά μόνο με εκατό θυσίες. Θεωρούσαν ότι εμφανιζόταν περιτριγυρισμένη από δαιμόνια σκυλιά και είχε κεφάλι σκύλου. Πιθανολογείται ότι η λατρεία της προήλθε από την Αίγυπτο. Για περισσότερα βλ. Εγκυκλοπαίδεια Δομή, τομ. 8, λήμμα, Εκάτη.

[29] Στην Ελληνική μυθολογία, ο Κέρβερος αντιπροσωπεύει τον φύλακα του Άδη και έχει συνήθως την μορφή ενός σκύλου συνηθέστερα με τρία κεφάλια και με ουρά που απόληγε σε κεφαλή δράκου. Σύμφωνα με τον Αισχύλο, γεννήθηκε από την ένωση δυο τεράτων, του Γίγαντα Τυφώνα και της Έχιδνας και ήταν αδελφός του Όρθου (παραπλήσιου μυθικού άγριου σκύλου) καθώς και της Λερναίας Ύδρας. Η παρουσία του εξασφαλίζει την παραμονή των νεκρών στον Κάτω Κόσμο αλλά και την αδυναμία των ζωντανών να εισέλθουν σε αυτόν. Βλ. http://el.wikipedia.org. Προσπελάστηκε στις 2/10/2011. Λήμμα, Κέρβερος.

[30] Βλ. Παν. Σ. Παπαευαγγέλου, «Άγιος Χριστοφόρος, Εικονογραφία», ο.π. στ. 361.

[31] Θωμά Μαφρέδα, Ο Άγιος Χριστόφορος ο Κυνοκέφαλος, ο.π., Αγαθαγγέλου Επισκόπου Φαναρίου, Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, ο.π. σ. 142, Γεωργίου Μεταλληνού, «Χριστοφόρος, Μάρτυς», άρθρο στην Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,(ΘΕΗ), τόμ. 12, (Αθήναι 1968), στ. 357-358, Άγιος Χριστόφορος, διαθέσιμο στο http://www.el.wikipedia.org. Προσπελάστηκε στις 11/7/2011.

[32] Ας θυμηθούμε το γεγονός που μνημονεύει η Π.Δ. όταν ο Μωυσής εβρισκόταν στο όρος για να πάρει τις 10 εντολές και επειδή αργούσε, οι Ιουδαίοι θέλοντας να έχουν κάτι ορατό να βλέπουν, πίεσαν τον Ααρών να τους φτιάξει με τα κοσμήματά τους ένα χρυσό βόδι κατά την συνήθεια των Αιγυπτίων με τα είδωλα για να λατρεύουν ως Θεό. Μόλις όμως κατέβηκε ο Μωυσής και το είδε εξαγριώθηκε έσπασε τις πλάκες με τις 10 εντολές που του έδωσε ο Θεός και αφού διέλυσε το βόδι και σκόρπισε την σκόνη του, ξαναπήγε στο όρος και πήρε άλλες πλάκες. Βλ. Έξοδος 32, 1-35.

[33] Πρβλ. Δημητρίου Οικονομίδου, «Περί Κυνοκεφάλων, Εξ αφορμής μίας Ηλειακής παραδόσεως» στο: Επετηρίς της Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, ο.π. σ.σ. 613- 624, Γεωργίου Μαραζιώτη, Η Ηλεία Μύθοι και Ιστορία, (Αθήναι 1987), σ.σ. 96-98.

[34] Δημητρίου Οικονομίδου, «Περί Κυνοκεφάλων, Εξ αφορμής μίας Ηλειακής παραδόσεως», ο.π. σ. 613. Επίσης βλ. Γενέσεως 11, 1-9.

[35] Πρβλ. Δημητρίου Οικονομίδου, «Περί Κυνοκεφάλων, Εξ αφορμής μίας Ηλειακής παραδόσεως» στο: Επετηρίς της Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, ο.π. σ.σ. 618, 622, Γεωργίου Μαραζιώτη, Η Ηλεία Μύθοι και Ιστορία, ο.π. σ. 98.

[36] Ως ανωτέρω.

[37] Θωμά Μαφρέδα, Ο Άγιος Χριστόφορος ο Κυνοκέφαλος, ο.π.

[38] Δημητρίου Οικονομίδου, «Περί Κυνοκεφάλων, Εξ αφορμής μίας Ηλειακής παραδόσεως» στο: Επετηρίς της Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, ο.π. σ.σ. 617-618.

[39] Πρβλ. Δημητρίου Οικονομίδου, «Περί Κυνοκεφάλων, Εξ αφορμής μίας Ηλειακής παραδόσεως» στο: Επετηρίς της Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, ο.π. σ.σ. 613, Γεωργίου Μαραζιώτη, Η Ηλεία Μύθοι και Ιστορία, ο.π. σ. 96.

Πηγή: www.antroni.gr