ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΟΧΙΑΣ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΗΛΕΙΑ

Τουτούνης Ηλίας

Με το όνομα Κάστρο της Οχιάς της Οβριάς ή Ωριάς αποκαλούνται πολλά κάστρα στην Ελλάδα και μεταξύ αυτών και τα ερείπια μεσαιωνικού κάστρου αλλά και οικισμού στην Ηλεία. Το όνομα του οικισμού ήταν Οxivuni (Οξυβούνι). Η θέση βρίσκεται στα σύνορα των νομών Αχαΐας και Ηλείας, στο νοτιοδυτικό άκρο του Ερυμάνθου, που αποκαλείται Σκιαδοβούνι, ενδιάμεσα στα χωριά Κακοτάρι, Τσίπιανα, Κερέσοβα και στον συνοικισμό Ντιναίικα.

Η ακρόπολη βρίσκεται χτισμένη στην κορυφή ενός πετρώδους λόφου, Ενώ στους πρόποδες του λόφου υπάρχουν ερείπια κατοικιών εκκλησιών και νεκροταφείου, στην ευρύτερη περιοχή έχουν ανεβρεθεί νερόμυλοι οθωμανικής περιόδου και σε κοντινή θέση έχουν βρεθεί τα ερείπια ναού του Απόλλωνα.

Η λαϊκή παράδοση το αναφέρει ως «Κάστρο της Οχιάς» ή «Κάστρο της Ωριάς». Κατά μία εκδοχή οι κάτοικοι για να αποτρέψουν τις συχνές επιδρομές στο φρούριο έτρεφαν δηλητηριώδεις οχιές που στη συνέχεια και με τη βοήθεια της κλίσης του εδάφους τις εκσφενδόνιζαν κατά των εισβολέων, τότε αυτές όταν προσγειώνονταν επάνω στους επιτιθέμενους τους δάγκωναν και τους διοχέτευαν δηλητήριο.

Το Οξυβούνι, ως κάστρο, αναφέρεται για πρώτη φορά σε έναν κατάλογο των Πελοποννησιακών κάστρων του έτους 1450 με το όνομα «Οeszugni». Αυτός ο κατάλογος, ο οποίος ήταν άγνωστος έως το 1979, δημοσιεύθηκε από τον ερευνητή Fenster, στο Βyza- ntinische Zeitschrift (τ. 72, 1979, σ. 329 & εξ.). Ο ερευνητής αυτός, αν και συσχετίζει το κάστρο «Οes zugni» με άλλους γνωστούς καταλόγους, όπως με εκείνον του Hopf του έτους 1467, στον οποίο απαντάται το Οξυβούνι με το όνομα «Cusi- beni» (Βλ. Hopf 1873, σ. 206) και με τον κατάλογο του Carile του έτους 1469, στον οποίο το Οξυβούνι απαντάται με το όνομα «Chosivuni» (Βλ. Carile 1968, σ. 99), εντούτοις το θεωρεί αταύτιστο. Τον κατάλογο αυτό των Πελοποννησιακών κάστρων, του έτους 1450, στο σημείο που αφορά τα Ηλειακά κάστρα, τον παραθέτουμε στην συνέχεια για θεμελίωση των παραπάνω και αφορούν τα κάστρα τα οποία ο ίδιος ο Fenster τα τοποθετεί στην Ηλεία.

Το κάστρο Οξυβούνι, όμως, το συνάντησε ο συγγραφέας τούτης της μελέτης και σε έγγραφα Βενετικά που αναφέρονται στην περιοχή της Ηλείας κατά τη διάρκεια του πρώτου Βενετοτουρκικού πολέμου. Σ’ αυτά τα έγγραφα θα αναφερθούμε στην συνέχεια.

Το Οξυβούνι μέσα από Βενετικά κείμενα του 1465/66. Η παρουσία του στον Α΄ Βενετοτουρκικό πόλεμο

Εντοπίσαμε δύο Βενετικά έγγραφα που αναφέρονται στο Οξυβούνι. Το ένα λέει, με υπογραφή του επιτετραμμένου της Βενετίας στη Μεθώνη προς τον Δόγη προφανώς της Βενετίας (ό. π.), ότι ο κυβερνήτης του Χελιδονίου Δονάτος Κιβράνης του έστειλε επιστολές στις οποίες του γράφει ότι «...πολλά από εκείνα τα μέρη του Χελιδονίου θέλουν να παραδοθούν στη εξοχότητά σας και ήδη δέχθηκε μερικά και μου ζητάει την άδεια να δεχθεί και άλλα. Με γράμμα μου, του έδωσα την άδεια να το πράξει ... Σας πληροφορώ επί πλέον ότι ήδη, ήρθε εδώ ένας Τούρκος, ο οποίος ήταν Σούμπασης (διοικητής ) στο Loxivuni,

Το Οξυβούνι κάστρο και μεγάλο χωριό της Ηλείας σύμφωνα με το Οθωμανικό κατάστιχο 1/ 14622 του έτους 1461/ 63

Επιπλέον θέλουμε να παρατηρήσουμε ότι το κάστρο Οξυβούνι το συναντάμε για πρώτη φορά στον παραπάνω κατάλογο του Fenster και όχι νωρίτερα, π.χ. στους χωρογραφικούς πίνακες του Hopf των ετών 1364 (Hopf, 1873, σ.139).Το κάστρο Οξυβούνι, όμως, το συνάντησε ο συγγραφέας τούτης της μελέτης και σε έγγραφα Βενετικά που αναφέρονται στην περιοχή της Ηλείας κατά τη διάρκεια του πρώτου Βενετοτουρκικού πολέμου. Σ' αυτά τα έγγραφα θα αναφερθούμε στην συνέχεια.

Εντοπίσαμε δύο Βενετικά έγγραφα που αναφέρονται στο Οξυβούνι. Το ένα λέει, με υπογραφή του επιτετραμμένου της Βενετίας στη Μεθώνη προς τον Δόγη προφανώς της Βενετίας (ό. π.), ότι ο κυβερνήτης του Χελιδονίου Δονάτος Κιβράνης του έστειλε επιστολές στις οποίες του γράφει ότι «...πολλά από εκείνα τα μέρη του Χελιδονίου θέλουν να παραδοθούν στη εξοχότητά σας και ήδη δέχθηκε μερικά και μου ζητάει την άδεια να δεχθεί και άλλα. Με γράμμα μου, του έδωσα την άδεια να το πράξει...

Σας πληροφορώ επί πλέον ότι ήδη, ήρθε εδώ ένας Τούρκος, ο οποίος ήταν Σούμπασης (διοικητής ) στο Loxivuni, ένα κάστρο στην περιοχή του Χελιδονίου, προς την Πάτρα και έβαλε αυτό το μέρος στο πλευρό της εξοχότητά σας. Τον υποδέχθηκα πολύ καλά, θα τον βαπτίσω, θα ντύσω αυτόν και την οικογένειά του με καινούρια ρούχα και θα τον τιμήσω, ώστε να γίνει παράδειγμα και για τους άλλους που έρχονται προς το μέρος μας με καλή διάθεση» (Μεθώνη, Σάθας, ό.π.).

Το δεύτερο έγγραφο είναι γραμμένο τρείς μήνες αργότερα, στις 1-3-1466, από τον ίδιο επιτετραμμένο της Βενετίας στη Μεθώνη, αναφέρεται στο ίδιο θέμα, απευθύνεται και πάλι προς τον Δόγη της Βενετίας, με τη διαφορά ότι το κάστρο Οξυβούνι, το οποίο αναφέρεται ξεκάθαρα ως «OXIVUNI», τοποθετείται τώρα στη περιοχή της Γλαρέτζας. Το κάστρο αυτό που έβαλε στα χέρια μας ο διοικητής του «... βρίσκεται σε ένα πολύ καλό σημείο και είναι πιο ευνοϊκό σε σχέση με τα άλλα κάστρα που μας ανήκουν (εννοείται στους Βενετσιάνους ).

Ο Τούρκος θέλει να βάλει αυτό το μέρος στα χέρια της εξοχότητά σας, θέλει να γυρίσει στην χριστιανική πίστη και θέλει να μας υπηρετήσει. Η υπερηφάνεια μας και η ευγνωμοσύνη μας δεν μας επιτρέπουν να τον αφήσουμε, πρέπει να σώσουμε την ψυχή του και να τον έχουμε σύμμαχο στις περιοχές μας. Την τρίτη ημέρα του κυρίου, του μήνα Μάρτη, θα βαπτιστεί επίσημα με την οικογένειά του στην εκκλησία του Αγίου Μάρκο ενώπιον του Πρίγκιπα, του δικού μας άρχοντα, να του δοθούν 8 Φιορίνια το μήνα και 30 στρατιώτες υπό την υπηρεσία του, με τους οποίους να φροντίσει τα συμφέροντά μας στο Μοριά. Να ντυθούν εκείνος και η οικογένειά του με καλά ρούχα και όταν με τη θέληση του Θεού, θα πετύχει η αποστολή μας στο Μοριά να του δοθούν ένα μέρος από τα εξοχικά του ονομαζόμενου κάστρου Οxivuni και επί πλέον να του δοθούν 25 δουκάτα για τα έξοδά του να πηγαίνει στο Μοριά» (Σάθας, Μνημεία Ελληνικής Ιστορίας, τ. Ε', σ. 28).

Δεν θα σχολιάσουμε τα παραπάνω κείμενα, τα οποία μιλούν εύγλωττα για τη κατάσταση του Μοριά στον Α' Βενετοτουρκικό πόλεμο, όπου άλλα χωριά και κάστρα ανήκουν ή κατέχονται από τους Βενετούς και άλλα από τους Τούρκους (Βλ. καταλόγους 1463 και 1467, ό.π.). Θα τονίσουμε μόνο ότι τα κείμενα αυτά ρίχνουν άπλετο φως για την κατάσταση που επικρατούσε την εποχή εκείνη στο κάστρο και χωριό Οξυβούνι, το οποίο θεωρείται σημαντικό και για τους Βενετούς. 

Το κάστρο αυτό, ενώ το κατέχουν ακόμη οι Τούρκοι, ο Τούρκος διοικητής του αυτομολεί στους Βενετούς, παραδίδοντας και το κάστρο του σ' αυτούς. Γι' αυτό και οι Βενετοί τον τιμούν, τον πληρώνουν και του τάζουν και εξοχικά από το Οξυβούνι, όταν γίνουν πλήρως κύριοι του Μοριά. Το τι έγινε σ' αυτόν τον πόλεμο είναι γνωστό (πρβλ. για την περιοχή της Ηλείας, Μπασέτας, 2013), όπως είναι γνωστό και ποια η τύχη των υπόλοιπων χωριών και κάστρων που πήραν το μέρος των Βενετών, μεταξύ των οποίων και το Οξυβούνιο. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε σΓ αυτό το σημαντικό μεσαιωνικό κάστρο και μεγάλο χωριό Οξυβούνιο μέσα από τα Οθωμανικά κατάστιχα του έτους 1461/63, τα οποία φανερώνουν πλήρως την ταυτότητά του.

Το Οξυβούνι κάστρο και μεγάλο χωριό της Ηλείας σύμφωνα με το Οθωμανικό κατάστιχο 1/ 14622 του έτους 1461/ 63

Το Οξυβούνι, σύμφωνα με το ανωτέρω Οθωμανικό κατάστιχο που μεταγράφηκε από τον Οθωμανολόγο Γεώργιο Λιακόπουλου στην αδημ. Διδ. Διατριβή του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, με τίτλο «A Study of the early O“oman Peloponnese in the Light of an Annotated edi”on Princeps of the TT10-14662 O“oman Taxa”on Cadastre (ca 1460 -1463). University of London ( 2009)», στην οποία αναφέρεται καταστιχωμένο το κάστρο και το χωριό Οξυβούνι (Βλ. σ. 791 - 794, Τ. Βã) έχει 127 νοικοκυριά (Hane), 30 άγαμους ενήλικες νέους (muecerred) και 15 χήρες (bive). Έχει δηλαδή περίπου 700 κατοίκους, αν υπολογίσουμε ανά 4- 5 άτομα το κάθε νοικοκυριό και προσθέσουμε και τους ενήλικες άγαμους νέους και τις χήρες του χωριού, οι οποίες πιθανόν να είχαν και παιδιά.

Το χωριό αυτό αποτελεί ένα αμιγές Ελληνικό χωριό, αφού πληρώνει σπέντζα ή πρόσθετο φόρο στους Τούρκους 4.015 άσπρα, τα οποία αντιστοιχούν ακριβώς στο φόρο των 25 άσπρων που πληρώνουν οι Έλληνες για το κάθε νοικοκυριό τους, για κάθε άγαμο νέο τους, όπως επίσης και από 6 άσπρα για κάθε χήρα τους σε αντίθεση με τους κατοίκους της Πελοποννήσου άλλων εθνοτήτων, όπως λ.χ. των Αλβανών, οι οποίοι πλήρωναν μόνο 20 άσπρα για το κάθε νοικοκυριό τους και τους νέους τους (Βλ. Μπασέτας, 2013, σ. 59). Οι συνολικές πρόσοδοι (Hasil) του χωριού ανέρχονται σε 11.301 άσπρα.

Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω, αυτό το αμιγές Ελληνικό χωριό στις υπώρειες του όρους Ερύμανθος, στην ορεινή Ηλεία, στον άνω Πηνειό ποταμό, αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα σε πληθυσμό χωριά της Πελοποννήσου και όχι μόνο της Ηλείας στα ύστερα Βυζαντινά χρόνια, αφού σύμφωνα με τα Οθωμανικά κατάστιχα που αναφέρουμε βρίσκεται στην 11η θέση των οικισμών της Πελοποννήσου. Τα ονόματα των κατοίκων του χωριού Οξυβουνίου τα μεταφέρουμε εδώ καταγράφοντάς τα στην μεν αριστερά στήλη, όπως αυτά είναι μεταγραμμένα από το Οθωμανικό κατάστιχο στη διατριβή του Λιακόπουλου (ό.π.), ενώ στην δεξιά στήλη καταγράφονται τα ονόματα των κατοίκων, όπως αυτά αποδόθηκαν στα ελληνικά από τον συγγραφέα τούτης της μελέτης από την εν λόγω διατριβή. Εν πρώτοις καταγράφονται τα ονόματα των αρχηγών των οικογενειών από τους κατοίκους του χωριού, κατόπιν τα ονόματα των χηρών και τέλος τα ονόματα των ενήλικων άγαμων νέων του χωριού. Αυτά έχουν, όπως παρακάτω:

Κατάλογος αρχηγών νοικοκυριών (Hane)

1) Aleksi Krotiza Αλέξης Κροκίδας

2) Kosta Veled- i o Κώστας, υιός προηγούμενου

3) Todoros Handruli Θεόδωρος Χαντρούλης

4) Petros birader i- 0 Πέτρος, αδερφός προηγούμενου

5) Dimitri Handruli Δημήτρης Χαντρούλης

6) Yani birader -i o Γιάννης, αδερφός προηγούμενου

7) Nikola Harka Νικόλαος Χαλκιάς

8) Yanis Soma Γιάννης Θωμάς

9) Νikola Todoric Νικόλαος Θοδωρής (-ικος)

10) Yorgi veled -i o Γιώργης, υιός του προηγούμενου

11) Todoros Todoric Θόδωρος Θοδωρής (-ικος)

12) Sotoki birader -i o Θεοτόκης, αδερφός του προηγούμενου

13) Pavlos Rafti Παύλος Ράφτης

14) Andriya Anastas Ανδρέας Αναστάσης

15) Istemati Kakotari Σταμάτης Κακοτάρης

16) Kosta Istratili Κώστας Στρατήγης

17) Todoros birader - i o Θεόδωρος, αδερφός προηγούμενου

18) Yani Alupi Γιάννης Αλούπης ή Λούπης

19) Τodoros Istratili Θεόδωρος Στρατήγης

20) Kosta Alypi Κώστας Αλούπης ή Λούπης

21) Ilyo Ipsarovasili Ηλίας Ψαροβασίλης

22) Istemad birader - i o Σταμάτης, αδερφός προηγούμενου

23) Nikola Lonberdo Νικόλαος Λομβέρδος

24) Μihal birader - i o Mιχάλης αδερφός του προηγούμενου

25) Yanis Handruli Γιάννης Χανδρούλης

26) Mihal birader -i o Μιχάλης, αδερφός του προηγούμενου

27) Yorgi Asanas Γιώργης Θανάσης

28) Yani birader - i o Γιάννης, αδερφός προηγούμενου

29) Nikola Nikoluti Νικόλαος Νικολούδης

30) Dimitri Handruli Δημήτριος Χαντρούλης

31) Kosta veled -i o Κώστας, υιός του προηγούμενου

32) Ovidios Piros Οβίδιος Πύρρος

33) Mihal birader -i o Μιχάλης, αδερφός του προηγούμενου

34) Yani Ovidiyos Γιάννης Οβίδιος

35) Papayorgi Pragando Παπαγιώργης Παργανός ή Παγανός

36) Papanikola veled -i o Παπανικόλας, υιός του πρηγούμενου

37) Yiani Handruli Γιάννης Χαντρούλης

38) Dimitri Istrati Δημήτρης Στρατής

39) Yiani birader - i o Γιάννης, αδερφός του προηγούμενου

40) Υαni Pilomata Γιάννης Φιλομάτης

41) Nikola Azarya Νικόλαος Ζαχαρίας (Αζαρίας)

42) Nikola Todoric Νικόλαος Θοδωρής (-ικος)

43) Dimitri Rayi Δημήτριος Ράγιος ή Ραής

44) Yiani Nikola Γιάννης Νικόλας

45) Nikola Zrosilo Νικόλαος Δροσίλας

46) Petro zrosilo Πέτρος Δροσίλας

47) Yani veled - i o Γιάννης, υιός του προηγούμενου

48) Todorow Martin Θεόδωρος Μαρτίνος

49) Nikola Furtuno Νικόλαος Φουρτούνης

50) Yorgi birader -i o Γιώργης, αδερφός του προηγούμενου

51) Romanos Barbuzas Ρωμανός Μπαρμπούτας

52) Yorgi birader -i o Γιώργης, αδερφός του προηγούμενου

53) Μihal Piri Μιχάλης Πιρρής

54) Todoros Vuryas Θεόδωρος Βοριάς

55) Yani Orfano Γιάννης Ορφανός

56) Papayani Rayi Παπαγιάννης Ράγιος

57) Kosta birader - i o Κώστας, αδερφός προηγούμενου

58) Papas Andriya Παπάς Ανδρέας

59) Zotoki veled -i o Θεοτόκης, υιός του προηγούμενου

60) Dimitri veled -i o Δημήτρης, υιός προηγούμενου

61) Vasil veled -i o Βασίλης, υιός προηγούμενου

62) Mihal veled - i o Μιχάλης, υιός του προηγούμενου

63) Kosta Zadoni Κώστας Άδωνης

(Αϊδώνης)

64) Yani birader -i o Γιάννης, αδερφός του προηγούμενου

65) Aleksi Kuromali

Aλέξης Σγουρομάλης

66) Yorgi Mencili Γιώργης Μεντίλας

67) Yani Todoric Γιάννης Θοδωρής

(-ίκος) 68) Yani Krokida Γιάννης Κροκίδας

69) Mihal Todorik Γιάννης Θοδωρής (-ίκος)

70) Yiani Seryano Γιάννης Θεριανός (ή Σεριανός)

71) Nikola Seryano Νικόλαος Θεριανός

(Σεριανός)

72) Nikola Harkomati Nικόλαος Χαλκοματής

73) Nikola Karcikanepulo Νικόλας Κατσικανόπουλος

74) Yani Lepsuta Γιάννης Λεψούτας

75) Nikola Handruli Νικόλαος Χαντρούλης

76) Yani Iksuri Γιάννης Ξουρής

77) Yorgi Praguli Γιώργης Πραούλης

78) Yani Vura

Γιάννης Βούρας

79) Dimitri Randonas Δημήτριος Ραδώνας

80) Vasil veled - i Rafti Βασίλης, υιός του Ράφτη

81) Yani Lonbardo Γιάννης Λομβέρδος ( Λομβάρδος )

84) Yorgi Handruli Γιώργης Χαντρούλης

85) Sotoki Pergando Θεοτόκης Περγαντής

86) Nikola veled -i Yani Handruli Νικόλαος, υιός του Γιάννη Χαντρούλη

87) Yiani Azariya Γιάννης Αζαρίας (Ζαχαρίας)

88) Todoros birader -i Todoric Θεόδωρος, αδερφός του Θοδωρή (-ίκου)

89) Mihal Zrosilo Μιχάλης Δροσίλας ή Δροτσίλας

90) Andriya veled - i Petro zrosilo Ανδρέας, υιός του Πέτρου Δροσίλα ήΔροτσίλα

91) Dimitri Furtuno Δημήτρης Φουρτούνης

92) Sotoki Lonberto Θεοτόκης Λομβέρδος

93) Somas Vuras Θωμάς Βούρας

94) Nikola Lepsuta Νικόλαος Λεψούτας

95) Kosta Dragovit Κώστας Δραγωβίτης

96) Nikola Lazaro Νικόλαος Λάζαρος(-ου)

Βιβλιογραφία:

-Κώστας Παπαντωνόπουλος https://www.antroni.gr

-Παπανδρέου Γεώργιος, «Η Ηλεία δια μέσου των Αιώνων», έκδοση Ν.Ε.Λ.Ε. Ηλείας – Ηλειακή βιβλιοθήκη, έκδοση περιοδικού [Εκ Παραδρομής], Λεχαινά 1990.

-Μπασέτας Χ. Κωνσταντίνος, «Ηλειακά κάστρα – το Οξύβουνι ως σημαντικό κάστρο και μεγάλο χωριό της Ηλείας στα ύστερα Βυζαντινά χρόνια και στα χρόνια της κατάκτησις της Πελοποννήσου από τους Τούρκους», Ηλειακή Πρωτοχρονιά – Ηλειακό Πανόραμα 18, εκδόσεις Βιβλιοπανόραμα, Αμαλιάδα 2018.

-Frederick A. Cooper, «HOUSES OF THE MOREA [ΣΠΙΤΙΑ ΤΟΥ ΜΟΡΕΑ]», εκδοτικός οίκος Μέλισσα, Αθήναι 2002.

Παπαθεοδώρου Παναγιώτης, «Η Κρυόβρυση της Ηλείας», Πάτρα 2003.

Φώτο Κώστας Παπαντωνόπουλος & Ηλίας Τουτούνης

ΠΗΓΗ:http://antroni.gr/index.php/8-frontpage/1621-to-kastro-tis-oxias-stin-voreia-oreini-ileia