"Να 'χα νεράντζι να 'ριχνα..."

ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΙΝΟΣ: κλαρίνο

ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ ΣΙΝΟΣ: βιολί

ΝΙΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ: τραγούδι

Να 'χα νεράντζι να 'ριχνα

Να'χα νεράντζι να 'ριχνα στο πέ- μάνα - στο πέρα παραθύρι

Να τσάκιζα - να τσάκιζα το μαστραπά, ρόιδο μου

Να τσάκιζα το μαστραπά που 'χει -μάνα- που 'χει το μόσχο μέσα

Το μόσχο - το μόσχο, το τριαντάφυλλο ρόιδο μου

Το μόσχο, το τριαντάφυλλο και το – μανά - και το μακεδονίσι

που μέσα η κό - μέσα η κόρη κάθεται ρόιδο μου

που μέσα η κόρη κάθεται κε - ντάει – μανά - κεντάει χρυσό μαντήλι

Το μαντηλά - το μαντηλάκι οπού κεντάς ρόιδο μου

Το μαντηλάκι που κεντάς σε μέ- μανά - σε μένα να το στείλεις

Να μην το στεί - να μην το στείλεις μοναχό, ρόιδο μου

Να μην το στείλεις μοναχό μαιδέ - μανά - μαιδέ με την αγάπη

Και 'κείνη το - και 'κείνη το παράκουσε ρόιδο μου

Και 'κείνη το παράκουσε και μο - μωρέ - και μοναχό το στέλνει.

Τραγούδι ερωτικού περιεχομένου από τα πιο «όμορφα» τραγούδια της αγάπης που ακούγεται και χορεύεται στην Ηλεία και κατ’ επέκταση στην δυτική Πελοπόννησο. Ο ρυθμός του τραγουδιού είναι 8/8 (3-3-2) και χορεύεται στα βήματα του «ΚΑΓΚΕΛΙΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ».

Όσο και να ψάξαμε δεν βρήκαμε κανένα στοιχείο γύρω από την ιστορία του τραγουδιού, γι’ αυτό θα προσπαθήσουμε να το ερμηνεύσουμε σύμφωνα με την δική μας αντίληψη ή αν θέλετε θα το αναλύσουμε όπως εμείς το καταλαβαίνουμε.

Όλο το τραγούδι στηρίζεται σε αλληγορικές εκφράσεις που κρύβουν οι λέξεις όπως τα αρωματικά[1] φυτά και βότανα, ο μόσχος[2], ο βασιλικός[3], το τριαντάφυλλο[4], το γαρύφαλλο, το μακεδονήσι[5] ακόμη το ρόιδο[6] και ο μαστραπάς[7] που κρατάει καλά φυλαγμένα τα μεθυστικά αρώματα και άλλες λέξεις που έχουν διαφορετικό νόημα από εκείνο που φαίνεται ότι δηλώνουν.

Σύμφωνα με όσα εδώ η λαϊκή μούσα μας περιγράφει, βρισκόμαστε σε μια γειτονιά που στο προσκήνιο είναι ένας νέος που βρίσκεται έξω από ένα σπίτι που από το παράθυρο αγναντεύει μια κοπέλα να κεντάει ένα μαντήλι, το «χρυσό» μαντήλι.

«Για σε τα λέω αγάπη μου που ’σαι στο παρεθύρι…»

Το μαντήλι έπαιζε καθοριστικό ρόλο στην ζωή των ανθρώπων της Ορεινής Ηλείας αλλά και στα διάφορα έθιμα όλης της χώρας. Ιδιαίτερα όμως ρόλο έπαιζε στα αρραβωνιάσματα και στους γάμους. Το μαντήλι του αρραβώνα με τη διπρόσωπη βελονιά[8], είχε κεντίδια με τ’ αρχικά γράμματα από τα ονόματα των αρραβωνιασμένων.

«Το ομορφοκεντημένο, με δάκρυ ποτισμένο…» που το στέλνε η κόρη στο νέο και του ‘λεγε, «σαν φυλαχτό να το κρατάς…».

Στο γάμο, το μαντήλι το καρφώνανε στο πέτο των συμπεθέρων, στον άνδρα που έφερνε το κανίσκι[9] στον νέο που έπαιρνε την προσκεφαλάδα[10] και στην καπιστράνα[11] των ζώων που φόρτωναν τα προικιά της νύφης. Μαντήλι είχε και η κανάτα με το κρασί που κερνούσαν στο χορό. Μαντήλι έδεναν ακόμη στα όργανα, κλαρίνο, βιολί, πίπιζα, ταβούλι, και σε κόμπο που σχημάτιζαν στη μιά του άκρη, έβαζαν μέσα το μπαξίσι για να ασημώσουν έτσι τη μουσική κομπανία.

Όπως είπαμε παραπάνω όλο το τραγούδι στηρίζεται σε αλληγορικές εκφράσεις άρα και όλη η φιλοσοφία του είναι, ότι όλα αυτά μπορούν ή θα μπορούσαν να είναι σκέψεις ή όνειρα από έναν νεαρό ή αντίστοιχα και από κάποια κοπέλα.

Εδώ ο λαϊκός ποιητής δημιουργεί μοναδικές εικόνες όπου ό νέος για να ειδοποιήσει την υποψήφια νύφη (που την έβλεπε να κεντάει), σκεφτόταν, ότι θα ήθελε να βρισκόταν μπροστά του ένα νεράντζι, κάτι τέλος πάντων και στα ορεινά χωριά μας που δεν «βλογάει» νεράντζι έλεγαν, «να 'χα να μήλο…», να το πετάξει ώστε να σημαδέψει μέσα από το παραθύρι για να σπάσει το μαστραπά που βρισκόταν μπροστά στο κορίτσι.

Ο μαστραπάς είχε τόσα μυρωδικά μέσα που θα μεθούσαν το τσουπί[12] και ζαλισμένο όπως θα ήταν θα του έστελνε μαζί βέβαια με την αγάπη της για το νέο, το μαντήλι που κεντούσε.

Εδώ, στην περίπτωσή μας όμως ο νέος δεν βρήκε αυτό που ήθελε δηλαδή την ανταπόκριση που αποζητούσε αφού ή νέα έστειλε μεν το μαντήλι[13] αλλά μόνο του, χωρίς την απαραίτητη αγάπη που της ζήτησε που κατά συνέπεια θα ήταν και ο αρραβώνας τους.

«Και 'κείνη το παράκουσε και μοναχό το στέλνει».

Στις Εκλογές του ο Ν. Πολίτης διέσωσε το δημοτικό δίστιχο:

λεβέντης εροβόλογε από τα κορφοβούνια

με το μαντήλι στο λαιμό το βαριοκεντημένο.

Ένα άλλο τραγούδι του τόπου μας που αναφέρεται στην μεγάλη σημασία που είχε το μαντήλι.

Πήρα τα ζαγαράκια μου και πάω να κυνηγήσω

Λαγούς κι ελάφια για να βρω και πίσω να γυρίσω

Σαν πήγα και τα έβαλα στα δάση και στα όρη

Μου 'βγαλε το ζαγάρι μου μια πλουμισμένη κόρη

Οχ, τί ωραία ήτανε και μαργαριταρένια

Όπ' έπλενε και λεύκαινε σε πλάκα μαρμαρένια.

Της δίνω το μαντίλι μου της κόρης να το πλύνει

Κι εκείνη η αφιλότιμη γυρίζει μου το δίνει

Ξένε, παρ' το μαντίλι σου, δεν μπορώ να το πλύνω

Γιατί η ώρα πέρασε και πρέπει να γυρίσω

Εδώ το κυνήγι του έφερε την πλουμισμένη κόρη των ονείρων του, η οποία βέβαια αρνείται και αυτή τον ερωτά του αφού δεν δέχεται να του πλύνει το μαντίλι, αρνείται δηλαδή και δεν θέλει τον αρραβώνα του. Το ίδιο και αυτό το τραγούδι είναι του γάμου, ερωτικού περιεχομένου. Ο ρυθμός του κομματιού είναι 7/8 (3-4).

Μια άλλη παραλλαγή με διαφορετικά μυρωδικά:

Nα ’χα νεράντζι να, μωρέ, να ’ριχνα

στο πέ μάνα μ’, στο πέρα παρεθύρι

να τσάκιζα το μαστραπά, Ρόιδω μου,

να τσάκιζα το μαστραπά πόχει το μόσχο μέσα

το μόσχο και τη ζάχαρη και την κανέλα αντάμα.

Για σε τα λέω αγάπη μου που ’σαι στο παρεθύρι.

Tο μαντηλάκι που κεντάς σε μένα να το στείλεις,

να μην το στείλεις μοναχό παρά με την αγάπη.

Το δημοτικό τραγούδι «Να'χα νεράντζι να 'ριχνα» ανήκει σε μία σειρά από άλλα Ηλειακά τραγούδια που τα εκτέλεσαν οι Αντρωναίοι μουσικοί, Βασίλης Σίνος στο κλαρίνο και Βασιλάκης Σίνος στο βιολί σε εκδήλωση συλλόγου στο κοντινό μας χωριό, Πέρσαινα. Στο τραγούδι είναι ο Νίκος Δημητρακόπουλος. Στο χορό, το χορευτικό συγκρότημα του Δήμου Πύργου. Η βιντεοσκόπηση έγινε από συνεργείο της ΕΡΤ στα πλαίσια της εκπομπής «Μουσική Παράδοση», με παρουσιαστή τον Παναγιώτη Μυλωνά όπου καταγράφει τα τραγούδια και τους χορούς της Πελοποννήσου. Πηγή: Αρχείο ΕΡΤ.

Κώστας Παπαντωνόπουλος Θεριστής 2018

[1] Ο δυόσμος και ο βασιλικός και το μακεδονήσι αυτά με αποκοιμίσανε

Ο δυόσμος κι ο βασιλικός και το μακεδονήσι(1)

Τα δυο, τα τρία, μάλωναν και πήγαιναν στην κρίση.

Γυρίζει ο βασιλικός και λέει στα λουλούδια:

Εγώμαι ο βασιλικός ο μοσχομυρισμένος,

Εγώ μυρίζω πράσινος καθώς και στεγνωμένος

Εγώ μπαίνω στους αγιασμούς κι στου παπά τα χέρια,

Εγώ φιλώ τις έμορφες και τις μαυροματούσες.

«Ο δυόσμος κι ο βασιλικός και το μακεδονήσι

πάν’ τα ματάκια μ’ βρύση

Αυτά, καλέ μ’ αυτά, αυτά ‘ναι που με μάθανε

πως πιάνεται (η)αγάπη κοντούλα και γιομάτη!

Από τα μάτια πιάνεται Στα χείλη κατεβαίνει

Ριζώνει και δε βγαίνει».

[2] Ο Μόσχος έχει πάρει το όνομα του από μια έκκριση που προέρχεται από έναν αδένα κάτω από την κοιλιά, κοντά στο ηβικό οστό, ενός αρσενικού ελαφιού του είδους Moschus, το οποίο εκκρίνει ισχυρές φερομόνες για να προσελκύσει τα θηλυκά. Δυνατό αφροδισιακό με δυνάμεις: Μαγνητισμός, Αγάπη, Έρωτας, Πάθος, Έλξη, Αυτοπεποίθηση

[3] Ο Βασιλικός χρησιμοποιείται για να φέρνει αρμονία, συμπάθεια και επανένωση στις σχέσεις των ανθρώπων. Το άρωμά του έλκει την αγάπη αλλά και τα χρήματα. Είναι καλό να υπάρχει σε κάθε σπίτι αφού έλκει την αγάπη και την αρμονία.

[4] Το τριαντάφυλλο χρησιμοποιείται κατά της κόπωσης, ενδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα και είναι διουρητικό και στυπτικό. Ο καρπός περιέχει μεγάλες ποσότητες βιταμίνης c και είναι πολύ διεγερτικό και τονωτικό. Χρησιμοποιείται για να έλκει την αγάπη, τρυφερά συναισθήματα και τον έρωτα ή να τα δυναμώνει. Λένε πως όποιος κουβαλάει μαζί του έναν νεαρό καρπό από τριαντάφυλλο πάντα θα τον ακολουθεί η αγάπη και η τύχη.

[5] Μακεδονήσι. Γράφεται και «μακεδονίσι», πετροσέλινου, του μαϊντανού, είδος μαϊντανού, το ελληνικό πετροσέλινο που στα μεσαιωνικά χρόνια στη Βόρειο Ελλάδα ονομαζόταν «Μακεδονήσι» Μακεδονήσι λεγόταν και στο στο χωριό μας. Όσο περνούσαν τα χρόνια η λέξη χάθηκε και έδωσε τη θέση της στην τουρκικής προέλευσης λέξη μαϊντανός.

[6] Ρόδι ή ρόιδο: ένα πανάρχαιο φρούτο. Η ροδιά, είναι ένα όμορφο δέντρο που στολίζει τους κήπους και τα χωράφια την άνοιξη με τα φλογάτα λουλούδια της και όταν δέσουν τα φρούτα με την εξωτική ομορφιά τους. Το ρόδι έχει χρησιμοποιηθεί ως σύμβολο φιλανθρωπίας, γονιμότητας, ευημερίας, αφθονίας και παράλληλα έχει κατακτήσει τιμητική θέση σε κάθε θρησκεία και λαϊκή παράδοση.

Την Πρωτοχρονιά υπάρχει το έθιμο να σπάζουν ρόδι στην πόρτα του σπιτιού για γούρι. Πιστεύεται ότι έτσι θα έρθει καλοτυχία και ευημερία στην οικογένεια.

Στο γάμο, μετά το μυστήριο, όταν η νύφη θα περάσει την είσοδο της νέας κατοικίας της σπάζει ένα ρόδι για ευγονία και καλοτυχία.

Στις ονομαστικές γιορτές συνηθιζόταν σε κάποια χωριά μαζί με τις άλλες ετοιμασίες, η νοικοκυρά να φροντίζει και για τα σπερνά της. Σπερνά είναι ένα μείγμα βρασμένο σιτάρι, διακοσμημένο με αμύγδαλα, σταφίδες, χρωματιστά κουφετάκια και ρόδια. Ένα πιάτο το πήγαιναν στην εκκλησία να διαβαστεί υπέρ υγείας του εορτάζοντος.

Στα κόλλυβα, προσφορά για συγχώριο των νεκρών, η νοικοκυρά επίσης χρησιμοποιεί το ρόδι.

[7] Επιτραπέζιο πήλινο, γυάλινο ή και χάλκινο δοχείο για να βάνουν πόσιμο νερό, κρασί αλλά και μυρωδικά στην περίπτωσή μας. Έχει ευρύ και μυτερό στόμιο, καθώς και χειρολαβή. Με το μαστραπά κερνούσαν στα ποτήρια και συχνά έπιναν απ΄ αυτόν.

[8] Γνωστή ως Βυζαντινή που κάνει το κέντημα διπρόσωπο, δηλαδή να φαίνεται το ίδιο και στις δύο όψεις του.

[9] Γαμήλιο, παραδοσιακό δώρο.

[10] Τετράγωνη μαξιλάρα, στολισμένη με πάνινα τριαντάφυλλα, γεμισμένη με βάγια όπου μέσα έβαζαν καρύδια, ζαχαρωτά και χρήματα. Έπαθλο που κρέμαγαν στον ώμο του συχαρικιάρη του γάμου όταν κέρδιζε στο συναγωνισμό με το στολισμένο άλογο όπου μετέφερε το χαρμόσυνο μαντάτο του γάμου.

[11] Καπιστράνα (η) = οι λωρίδες στο κεφάλι του αλόγου που κρατάνε το καπίστρι

[12] Τσουπί: η τσούπα, η κόρη, το κορίτσι

[13] Στην αρχαία Ελλάδα το μαντήλι το λέγανε σουβάριον ή σωδάριον καθώς λέγεται, στην Δωρική γλώσσα. Ήταν ένα κομμάτι ύφασμα που το μεταχειρίζονταν οι αρχαίοι μας πρόγονοι για να σκουπίζουν τον ιδρώτα του προσώπου τους. Το ίδιο και οι Ρωμαίοι πού μιμούνταν τούς Έλληνες το χρησιμοποιούσαν επίσης για να σκουπίζουν τον ιδρώτα. Διέθεταν όμως και ειδικά μαντήλια για το στόμα και την μύτη καθώς και μεγαλύτερα μαντήλια για την προφύλαξη τού κεφαλιού. Αναφέρεται μάλιστα και περίπτωση όπου «ή αρπαγή τού μαντηλιού από της κεφαλής της κόρης υποχρεοί ταύτην να αρραβωνιασθή τον αρπάσαντα». Ίσως όμως το μαντήλι να το χρησιμοποίησαν με το πέρασμα τού χρόνου από σεμνότητα για να μην ακουμπάει το χέρι τού νέου στο χέρι της κοπέλας, ή για να μην ακουμπάει το ιδρωμένο χέρι του χορευτή στο χέρι τού διπλανού του και γλιστρήσει στον χορό του.