Χωματόπλινθα, Ωμόπλινθος, Πλίθα, Πλίνθος

ΠΕΤΡΑ ΜΕ ΠΛΙΘΑ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΑΠΟ ΤΟΥ ΜΠΑΜΠΗ ΔΙΠΛΑ ΑΠΟ ΤΟΥ ΣΑΛΕΑ
Η ΒΙΒΗ ΣΙΝΟΥ ΚΟΡΗ ΤΟΥ ΝΙΚΑΚΗ

Η γενιά μου, που προέρχεται λίγα χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου και του μεταπολέμου, είχε την τύχη να ζήσει έστω και λίγο την προ βιομηχανική εποχή, τότε που είχαν την τιμητική τους κυρίως τ´αγνά υλικά που πρόσφερε απλόχερα η γη και η φύση, τότε που στην Ορεινή Ηλεία κατασκεύαζαν τα σπίτια με χωματόπλιθα. Αυτό συνέβη κυρίως στον ορεινό όγκο των χωριών που δεν είχαν κοντά τους πέτρα, όπως είναι το Κούμανι, το Αντρώνι, η Γιάρμενα κλπ.

Το «κόψιμο της πλίθας» έμοιαζε με γιορτή, ήταν σαν πανηγύρι, όπως γινόταν εξάλλου σε κάθε ομαδική εργασία που πραγματοποιήτο στα χωριά μας.
Θα σας μεταφέρω μια δική μου εμπειρία για να σας δείξω τι γινόταν τότε.
Το καλοκαίρι του 1978 θα γκρέμιζα το ξύλινο πάτωμα του σπιτιού μου, στο Αντρώνι. Όταν έφτασε η κανονισμένη ώρα, ήλθαν απρόσκλητα και με τα εργαλεία τους, αρκετά άτομα να με βοηθήσουν.
Έτσι μαζεύονταν σε βοήθεια, σε «ξέλαση»,[1]από συνεταίρους (σέμπρους), φίλους, συγγενείς, μέχρι κουμπάρους, γείτονες, χωριανούς και αλληλοβοηθούνταν σε κάθε εργασία. Ήταν ένα σπουδαίο έθιμο η συλλογική βοήθεια των χωριανών που δυστυχώς έχει εκλείψει πλέον. Όλα σήμερα μετριούνται με το χρήμα.

Πλησίον στο χώρο που θα κατασκευαζόταν το σπίτι, έσκαβαν και έβγαζαν το χώμα που ήθελαν να χρησιμοποιήσουν. Του πρόσθεταν τριμμένο άχυρο και νερό, το ανακάτευαν καλά, το πάταγαν με τα πόδια και το έκαναν μαλακή λάσπη. Τη λάσπη την τοποθετούσαν σε ξύλινο καλούπι που είχε συνήθως θέσεις για τέσσερις (4) ή δύο (2) πλίθες. Το καλούπι δύο θέσεων χωρίς πάτο, διαστάσεων 40x20x15 η κάθε θέση είχε μια χειρολαβή από κάθε πλευρά για την ανύψωσή του. Το τετραθέσιο (4) είχε δύο χειρολαβές από κάθε πλευρά και το σήκωναν δύο άνδρες προσεκτικά για να μην σπάσουν οι πλίθες. Η πάνω επιφάνεια της λάσπης οριζοντιονόταν µε μια σανίδα. Το 2θέσιο καλούπι μπορούσε να το σηκώσει και ένας άνδρας. Υπήρχαν καλούπια έως και 12 θέσεων.

Οι πρώτες πλίθες τοποθετούνταν κοντά στα θεμέλια έτσι ώστε όταν στεγνώσουν να χρησιμοποιηθούν πρώτες. Η εργασία αυτή γινόταν πάντα καλοκαίρι και οι πλίθες έμεναν στον ήλιο για να ψηθούν, 10-15 μέρες. Το καλό στέγνωμα ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για τη σωστή μεταφορά χωρίς κίνδυνο θραύσης. Αφού στέγνωναν καλά από τη µία πλευρά, τις γύριζαν από την άλλη για να στεγνώσουν εντελώς σε όλη τους τη μάζα. Στη συνέχεια τις στοίβαζαν σε σειρές ή ντάνες, μήκους 10-15 µ και ύψους 1-1.5 μ. περίπου.

Τα θεμέλια της οικοδομής γίνονταν από πέτρα και ανυψώνονταν λίγο πιο πάνω από την επιφάνεια έως και 1 m, για να προστατεύεται η πλίθα από το νερό και την υγρασία του εδάφους.
Η προέλευση της πέτρας από τους πρόποδες του Ερυμάνθου (τον Αλεσώση) ή στρουμπουλολίθια από τα ρέμματα και τις όχθες των δύο ποταμιών παράπλευρα του χωριού.
Κάποιες πληροφορίες αναφέρουν ότι πιο παλιά τα υλικά που χρησιμοποιούσαν για το δέσιμο (κτίσιμο) της πέτρας, ήταν ένα είδος κουρασάνι, ένα μίγμα από πορσελάνη, κρόκο αυγού και ζεσταμένης θειάφης που μόλις στέγνωνε γινόταν σκληρό σαν τσιμέντο και διαρκούσε για πολλά χρόνια.

Πάνω στον πέτρινο τοίχο, χτίζανε με διπλή σταυρωτή πλίθα και στη συνέχεια τα πέρναγαν με επίχρυσμα από ασβέστη και χώμα, για να στεγανοποιήσουν το τοιχίο από τη βροχή, χωρίς να παραλείπουν βέβαια κάθε χρόνο να τ´ ασβεστώνουν.
Υπήρχε και ο μικτός τρόπος κατασκευής, δηλαδή συνδυασμός πέτρας και πλίθας. Η πέτρα τοποθετείτο κυρίως στ´ανοίγματα, στις γωνίες και στα υπέρθυρα και το υπόλοιπο κτίσμα με πλίθα. Επίσης υπήρχε και ο μικτός τρόπος στα διώροφα όπου η βάση του σπιτιού έως τον όροφο γινόταν από πέτρα και το υπόλοιπο, το πανωσήκωμα[2] με χωματόπλινθα.
Τον ασβέστη τον προμηθεύονταν από τα ασβεστοκάμινα της γύρω περιοχής που εκείνη την εποχή είχε αρκετά.

Την ξυλεία με δρυς την κόβανε με χειροπρίονα από την Κάπελη, ξυλουργοί, ζηλευτοί μάστορες, από το χωριό μας. Μου έρχονται κάποια ονόματα, Τσατσαρέλης, Παπαλιώνης, Κουφόγιαννης, Σιναίοι.
Τα καλάμια για τα μεσοχωρίσματα τους λεγόμενους «τσατουμάδες» τα μετέφεραν οι νοικοκυραίοι με τα ζα τους ή επιστράτευαν και αγωγιάτες με διαλεχτά άλογα και μουλάρια. Τα δωμάτια χωρίζονταν μεταξύ τους με καλαμένια ή σανιδένια χωρίσματα, τις λεγόμενες «Μεσάντρες». 

Η στέγη ήταν συνήθως δίρριχτη στις ορθογώνιες κατασκευές. Ο σκελετός της ήταν κατασκευασµένος από κορµούς µικρών δέντρων και ήταν καλυμμένος µε ξυφάρα, καλάμια, ή χοντρά κλαδιά.
Κεραμίδια, Ζακυνθινού τύπου - βυζαντινά κατασκευάζονταν από τα κεραμιδοκάμινα της περιοχής. Ένα τέτοιο καμίνι κεραμιδιών με γλίνα ήταν του Ζαβλάνη κοντά στην πηγή Κουρτίνα.

Η επίχρυση γινόταν με σοβά, από χώμα κοσκινισμένο, άχυρο τριμμένο και ασβέστη. Ήταν απαραίτητη η επίχρυση γιατί οι πλίθες καταστρέφονταν από τη βροχή.
Με χωματόπλινθες κατασκευάζονταν πολλά οικοδομήματα, όπως σπίτια γεωργοκτηνοτρόφων, αποθήκες, αχυρώνες, αυλόγυροι και οτιδήποτε άλλο ήταν χρήσιμο στη ζωή των κατοίκων.
Είναι ελάχιστα τα πλίνθινα κτήρια που έχουν απομείνει σήμερα στην Ορεινή Ηλεία και κάποια βρίσκονται ήδη σε στάδιο κατάρρευσης.
Αντίθετα στην Κεντρική Ελλάδα, Καρπενήσι, Άμφισσα, Αράχωβα, και στο Γαλαξίδι γίνονται καταλύματα με ωμόπλινθους και προσελκύουν εκατοντάδες επισκέπτες.

Να μια όμορφη πρόταση για τους ανθρώπους του τόπου μας να δημιουργήσουν σπιτάκια για καταλύματα με ωμόπλινθους που έχουν χαμηλό περιβαλλοντολογικό και οικονομικό κόστος, που εξασφαλίζουν πολύ καλές μονωτικές ιδιότητες, δροσερά το καλοκαίρι και ζεστά τον χειμώνα και σε συνδυασμό με τους πλούσιους αρχαιολογικούς χώρους, τα ορεινά χωριά με τα ελατοδάση, τα εκπληκτικά φαράγγια, τα ποτάμια και το εκπληκτικής ομορφιάς δρυοδάσος της Φολόης, θα βοηθούσε να μειώσει κάθετα την ανεργία στην περιοχή μας. Εδώ οι επισκέπτες θα μπορούσαν να προσέλθουν για αναψυχή, για οικογενειακές ή ρομαντικές διακοπές σε καταλύματα με χωματόπλιθα, να ανακαλύψουν την ιστορία και το μύθο, να καθίσουν δίπλα, στο πλάι με την απίστευτη φύση, τα ντόπια νόστιμα προϊόντα, τα υπέροχα βουνά που θα τους καλούσαν να απορροφήσουν τον καθαρό αέρα τους και να δεχθούν τις πολλές και αφάνταστες προκλήσεις τους.

Η σύγχρονη τεχνολογία του πηλού, ως δομικού υλικού και όσο αφορά στη χώρα μας, είναι στα σπάργανα. Αντίθετα, σε άλλες χώρες ακόμη και σε σεισμογενείς περιοχές, κατασκευάζονται κτίρια με κύριο δομικό υλικό τον πηλό διότι το χώμα δεν έχει ημερομηνία λήξης, σε αντίθεση με τα άλλα οικοδομικά υλικά.
Η χρήση της ωμής πλίθας αρχίζει από την Αρχαιότερη Νεολιθική Εποχή, στον τόπο μας όμως έρχεται ως υλικό κατασκευής κατοικιών στο μέσον περίπου του 19ου αιώνα.

Παροιμίες για την πλίνθα
Πλίθα και σβουνιά, για την βρώμικη γυναίκα 
Φύλαμε από το νερό να σε φυλάξω από το σεισμό.
Φύλαξέ με απ’ την βροχή να σε σώσω απ’ τον σεισμό. 
Έκοψα πλίθα = πήρα δρόμο.

Κώστας Παπαντωνόπουλος, Μάρτης 2018

[1] Ξέλαση: η αλληλοβοήθεια, η εκστρατεία, ο ξεσηκωμός για ένα κοινό σκοπό (εξέλασις - εως από το ρ. εξ-ελαύνω). . Η Ξέλαση γινόταν εθελοντικά, χωρίς αμοιβή, και υπήρχε στην περιοχή μας ως έθιμο για πολλά χρόνια.     

[2] Το σπίτι του Κουραντζή, εκεί που μένει ο Λάμπης Παπαδημητρόπουλος είναι χτισμένο με χωματόπολιθα. Επίσης και το πανωσήκωμα στο σπίτι του Δημήτρη Ανάστου.