Τα πρωτοχρονιάτικα έθιμα στην Ορεινή Ηλεία

Τα έθιμα της πρωτοχρονιάς σηματοδοτούν την αλλαγή της χρονιάς και σχετίζονταν με την τύχη όπως είναι το ποδαρικό, το ρόδι, η χαρτοπαιξία και φυσικά τα κάλαντα και το βασιλόψωμο. Όμως, τα τελευταία χρόνια μπήκαν στη ζωή μας η βασιλόπιτα, τα πυροτεχνήματα και η διασκέδαση που τελούνται ευλαβικά από την συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων. Το κόψιμο της βασιλόπιτας ή του βασιλόψωμου είναι ένα από τα πολλά αρχέγονα ελληνικά έθιμα που επιβιώνουν.

Τα παλιά τα χρόνια στα χωριά μας δεν είχαμε βασιλόπιτα αλλά το βασιλόψωμο, τον «εορταστικό άρτο» που έρχεται από την αρχαιότητα. Γινόταν από σταράλευρο ψιλοκοσκινισμένο. Ήταν στρογγυλό, στολισμένο με σουσάμι, μύγδαλα και καρύδια, ζωγραφισμένο με το πιρούνι ή με διάφορα εσώγλυφα ή ανάγλυφα κεντίδια. Κυρίαρχη θέση έχει ο σταυρός και η αναγραφή του έτους εάν βέβαια η νοικοκυρά γνώριζε γράμματα. Στο εσωτερικό έκρυβαν ένα νόμισμα, το φλουρί που μπορεί να ήταν μια πεντάρα έως μια δραχμή, ανάλογα την οικονομική κατάσταση του νοικοκυριού. Αργότερα που έφτιαξαν τα οικονομικά έμπαινε και κανένα ασημένιο εικοσάρικο ή τριαντάδραχμο. Η συνήθεια της τοποθέτησης νομίσματος προήλθε από την αρχαία ελληνική γιορτή των «Κρονίων».

Το βασιλόψωμο κοβόταν στο μεσημεριανό τραπέζι, ανήμερα του Αγίου Βασιλείου την 1η Ιανουαρίου. Όποτε όμως και αν κοπεί, ακολουθείται το ίδιο εθιμοτυπικό. Ο νοικοκύρης το σταυρώνει τρεις φορές με το μαχαίρι και ύστερα αρχίζει να κόβει τα κομμάτια. Το πρώτο για το Χριστό ή του του Αγίου Βασιλείου, του φτωχού ή του σπιτιού και ακολουθούν τα κομμάτια των μελών της οικογένειας με σειρά ηλικίας.

Οι ρίζες του εθίμου του βασιλόψωμου, έρχονται όπως είπαμε από την αρχαιότητα, στις προσφορές άρτου ή και μελιπήκτων των αρχαίων Ελλήνων, τόσο προς τους θεούς όσο και προς τους νεκρούς ή τους κακούς δαίμονες για την εξασφάλιση της υγείας, της καλής τύχης και της ευλογίας του Αγίου Βασιλείου. Επίσης οι πρόγονοί μας, στις μεγάλες αγροτικές γιορτές, έκαναν προσφορά στους θεούς, άρτο.

Θάργηλος ἄρτος η μετέπειτα βασιλόπιττα

Το ποδαρικό είναι παλιό έθιμο αλλά και σήμερα σχεδόν όλους ενδιαφέρει ποιος θα μπει πρώτος στο σπίτι τον καινούριο χρόνο για να πάνε καλά οι δουλειές και το σπίτι να δει μέρες ευημερίας. Έτσι, κάποιοι φροντίζουν με κάποιο δικό τους άνθρωπο, που τον θεωρούν καλότυχο και γουρλή, να τους κάνει ποδαρικό. Συνήθως όμως προτιμούσαν αθώα μικρά παιδιά. Για να πιάσει όμως το ποδαρικό έπρεπε ο νοικοκύρης του σπιτιού να ασημώσει με νόμισμα τον γουρλή. Παράλληλα με το ποδαρικό άνοιγαν τα παράθυρα να φύγει ο παλιός χρόνος και την πόρτα να μπει ο καινούριος.

“Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ’ ένα ράσο τυλιγμένοι”: Το ρόδι συμβολίζει την αφθονία, την γονιμότητα και την καλή τύχη. Φρόντιζαν από νωρίς το φθινόπωρο να κρεμάσουν το ρόδι που θα σπάσουν με δύναμη στο κατώφλι του σπιτιού όταν επέστρεφαν από τη λειτουργία της Πρωτοχρονιάς.

Αγαπημένο έθιμο των ανδρών τις μέρες της πρωτοχρονιάς ήταν να δοκιμάζουν την τύχη τους στην τράπουλα. Τα τραπέζια των καφενείων "έπαιρναν φωτιά" από τα Χριστούγεννα και τελείωναν των φώτων. Τα παιχνίδια που έπαιζαν ήταν τριάντα ένα (31) το απλό, τριάντα ένα (31) το βιδαριστό, και το είκοσι ένα (21), μερικοί σκληροί παίκτες έπαιζαν πόκα ή πόκερ. Σε κάποια χωριά όμως παίζανε και ζάρια. Στο Αντρώνι τελευταία είχαν γίνει πολλά ευτράπελα με τον τζόγο, με αποτέλεσμα να χάσει την αίγλη που είχε ως έθιμο αφού κάποιοι έπεφταν θύματα επιτηδείων.

Με την πρωτοχρονιά συνδέεται και το «αμίλητο νερό» που οι ανύπαντρες κοπέλες έβλεπαν στον ύπνο τους το μέλλοντα γαμπρό.

Κυρίαρχο έθιμο του δωδεκαημέρου είναι και τα κάλαντα, τα γνήσια δημιουργήματα του λαού μας που μένουν αναλλοίωτα ως και σήμερα. Αποτελούνται από τρία μέρη. Στο πρώτο αναγγέλλεται το γεγονός, στο δεύτερο πολυχρονίζεται ο νοικοκύρης και στο τρίτο επισημαίνεται το φιλοδώρημα που αν δεν άνοιγε η πόρτα τα παιδιά περιποιούνται με διάφορα ευτράπελα τον νοικοκύρη ή την νοικοκυρά:

Σ’ αυτό το σπίτι που ήρθαμε

να πέσει από τον πάτο

κι ο νοικοκύρης του σπιτιού

να σκούζει σαν τον γάτο

 ..........

Κυρά ψηλή, κυρά λιγνή, κυρά γαϊτανοφρύδα,

Κυρά στη στάχτη κάθεσαι και ο κώλος σου φυσάει

Κι απ’ το πολύ το φύσημα εχύθη το  τσουκάλι.

 .........

Ή αλλιώς, αν πάρουν φιλοδώρημα:

Κυρά ψηλή, κυρά λιγνή, κυρά γαϊτανοφρύδα,

κυρά μ’ όταν στολίζεσαι να πας στην εκκλησιά σου

βάζεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι αγκάλη

και τον καθάριο αυγερινό τον βάζεις δαχτυλίδι.

 .........

Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε,

παρά σας αγαπούσαμε κι ήρθαμε να σας δούμε.

Δώστε μας και τον κόκορα, δώστε μας και την κότα,

δώστε μας και πέντ’ έξι αυγά να πάμε σ’ άλλη πόρτα.

Τα κάλαντα τα έλεγαν την παραμονή πρωί-πρωί ή το απόγευμα που γύριζαν από τις δουλειές. Τα παιδιά έκαναν παρέες-παραίες και έτρεχαν από πόρτα σε πόρτα να ξελιγουριαστούν από τα φιλέματα. Tα παλιά χρόνια δεν έδιναν χρήματα παρά μόνο κανένα γλυκό (συνήθως στρωτό), καρύδια, μύγδαλα, κουλούρια και αν ήταν καμιά εύρωστη οικογένεια μπορεί να έπαιρναν καμιά πεντάρα ή μονόλεπτο. Στα δικά μου χρόνια (μετά το 60) είχε καθιερωθεί από το σχολείο να πηγαίνουμε όλοι μαζί και τα χρήματα που μαζεύαμε τα έδινε ο ταμίας στο σχολείο.  

Κώστας Παπαντωνόπουλος

Πηγή: www.antroni.gr